طالع مریخ در تحویل سال و مشکل درد دندان

دیروز یادداشتی در باره یک متن نجومی گذاشتم و گفتم که هزاران سال و در تمدن اسلامی بیش از هزار سال، مردم مقهور دانشی خود ساخته به نام احکام نجومی بودند که امورات زندگی آنها را بر اساس طالعشان که چیزی جز تعیین وضع ستارگان و افلاک در وقت تولدشان نبود، پیشگویی می کرد.
در این علم واهی، اما بسیار پر ذیل و دراز دامن، چنان در باره احوالات افلاک و تاثیر آنها در زندگی روز مره و سعادت و شقاوت آدمیان و پیشگویی امور مملکت و شاهان و مردم از کودک و بزرگ و زن و مرد و مراسم ها و مرگ و میرها و خوشی و ناخوشی ها صحبت می شد که انگار در حال بحث از یک زندگی ایده ال یا در مقابل وصف یک زندگی نکبت بار و البته معین و معلوم و حتمی برای مردم است.
در اینجا بر آن نیستم آن بحث را دنبال کنم. اما چون امروز به نسخه ای از کتاب احکام الاعوام علیشاه خوارزمی بخاری (مرگ پس از 690) برخوردم، و یادداشت جالبی در دو صفحه نخست آن در باره برآمدن یهودی در حوالی سالهای 688 در بغداد و حوزه دولت ایلخانی دیدم، حیفم آمد این دو صفحه را در اینجا نگذارم. شاید به درد مورخانی که در این دوره کار می کنند بخورد.
البته تصویر صفحه ای از احکام نجومی آن را هم که در باره طالع مریخ است خواهم گذاشت تا علاقه مندان بخوانند. در آنجا از جمله امور ارتباط دادن درد دندان با طالع مریخ است و البته دهها امر دیگر.
اما در باره یهودیان و قدرت یافتن آنها در عهد وزارت سعد الدوله، مطلب فراوان در کتب تاریخی آمده است. بسا این یادداشت افزوده ای بر آنها داشته باشد.
مولف می گوید از همدان به بغداد آمده تا به حج برود، اما مانعی پیش آمده آنجا متوطن شده است. طبعا چون نجوم می دانسته یهودیان که در اوج قدرت بوده اند او را به سوی خود خوانده اند و شب و روز همراهیش می کرده اند. به نظر وی آنها طالع خود را بطور جدی نشناخته اند و همین سبب شده است تا به آن نکبت دچار شوند.
همین امر، انگیزه او می شود تا کتاب احکام الاعوام را در همان بغداد بنگارد. این نسخه در سال 1156 در استانبول استنساخ شده (در کتابخانه پرینستون نگهداری می شود) و بسا همه کلمات دقیق نباشد. با این حال همین که اطلاعی تاریخی در باره آن وقایع می دهد جالب است. در باره این کتاب مقاله ای هم در مجله شهاب متعلق به کتابخانه آیت الله مرعشی نوشته شده که در وبسایت این مجله قابل دسترسی است. درآنجا فصول کتاب معرفی و قدری هم در باره پیشینه احکام نجومی سخن به میان آمده است.

مقدمه منجم خوارزمی بخاری بر احکام الاعوام

الحمد لله العلیم الحکیم، و الصلاة علی نبینا محمد المصطفی الحلیم العظیم، و علی آله و اصحابه و سلم تسلیما کثیر عظیما.
مولف این کلام و مصنف این احکام العبد الفقیر علیشاه بن محمد بن قاسم الخوارزمی المعروف بعلاء المنجم البخاری ـ حرسه الله عن النوائب ـ چنین می نماید که از شهر همدان در اواسط شهر مبارک رمضان سنه 688 به امید زیارت کبه اسلام و مزارات اقلیم شام، [به] مدینة السلام رسید و مانعی افتاد که این دولت میسّر [نشد.] به طمع آن که مگر موسمی دیگر این سعادت مساعدت کند، متوطن گشت.
جماعت یهود که در بغداد بلکه در کل ممالک مستولی شده بودند، از این فقیر خبردار گشتند، و ملازم خود گردانیده، در سفر و حضر؛ و امکان غیبت نماند از نظر ایشان؛ و به دولت خود چنان مغرور بودند که از احوال و کلیات عالم سوال نکردند و بحکم جزویات طالع تحویل خود قانع شده که پیش ایشان این بسال و ماه و روز محسوس می بود.
و برادر حاکم بغداد که مهین او بود، مقدم ایشان، ملازم پادشاه عهده گشته، و مقرب و صاحب رای شده، و همه شان نظام گرفته.
اما بنده بهر وقت در تفکر می بود به بسیار سبب که مخلص خود با صحبت این قوم به چه طریق توان ساخت و رجوع به مقصد خود به چه و چه داند شناخت که دل و جان بحضرت مشهدین بود.
تا ناگاه روز شنبه پنجم ربیع الاخر سنه 690 هجری در اول صبح، باد قهری برخاست، خرمن دولت و انجمن سعادت آن مخالفان دین اسلام را به آتش غضب به طرفة العین بسوخت، و غلو عام شد، و حاکمان ترک و تاجیک سعادان حال گشته، و شهر بغداد بهم برآمد، و فتنه عظیم بالا گرفت، و رنود و اوباش قوت کردند و در کوچه ها و محلتهای جهودان افتادند، و از مال و قماش آنچه بدست آمد غارت کردند، و مسلمانان بسیار کشته شدند.
اما آغاز فتنه ها روز دوشنبه دوم ربیع الاول بوده است در حوالی زمین اران، و روز پنج شنبه پنجم ماه. مقدم جهودان را امراء حضرت باطل کرده بودند.
بعد از یک ماه قاصد اینجا رسید در اول شب و صبح احوال برگشت. چون فراغت کلی حاصل شد بخاطر فرود آمد که تا موسم سفر فرصت هست، اگر در اعمال تسیرات و احکام طالع تحویل در برج انتهای مسوّده شود که چنین کتاب مستوفی در نظر نیامده است تا ازین فقیر یادگاری ماند، عزیزان را همان پسندیده باشد که علم نباتی است که میوه آن را چندان که بیشتر تناول کنند، و بکار دارند تازه تر بود، و لذیذتر و از اثرش دور زمان و گذر باد خزان ثمره شجره او نقصان نپذیرد و ضایع نشود و عزیزان همدم نیز ترغیب کردند.
چون در وی شروع رفت، تمسک کرده شد به کتب اصحاب احکام چون ابومعشر بلخی و عبدالجلیل سجزی و ابوالمحامد غزنوی و مظفر و کتاب برهان الکفایه و مجمل کوشیار و دیگر صفارات که این همه بزرگان تتبع کتب بطلمیوس کرده اند، و اختیار کرده، واغ [؟] موافق نمود و ضم کرد تا هرچه از عالم غیب رسیده بود و تجربه افتاده و به جای های قیاس کرد و این مسوده را تألیف دادند، و مقالت و در هر یک ابواب و فصول و نام او احکام الاعوام نهاد؛ اگرچه فقیر آن بضاعت و استطاعت نداشت که در صنف مصنفان آید جرات نمود و خود را نشانه ساخت و از حق توفیق خواست به اتمام آن. ان الله ولی التوفیق.