داستان قدیمی نفت و بودجه

یکی از سوال های مهمی که دولت همواره در الیحه بودجه پاسخگوی آن بوده، قیمت نفت و دلار است که تعیین آن از یک سو مسیر سال آینده اقتصاد کشور را مشخص می کند و از سوی دیگر تحت تاثیر عوامل داخلی و خارجی بسیاری مشخص می شود. در شرایط حاضر نوسانات ارزی و کاهش قیمت نفت تحت تاثیر عوامل خارجی است و باعث شده دولت ایران برای کسب درآمدها و تامین هزینه های خود دچار بحران شود.
از آنجا که در طول یک سال مالی، کاهش قیمت نفت یا افزایش نرخ ارز، احتمال کسری بودجه را پدیدار و نگرانی هایی ایجاد می کند، دولت باید درصدد ایجاد درآمدهای غیرنفتی باشد. موضوعی که از دیرباز خواست تاریخی مردم و دولتمردان بوده و تا به امروز ادامه دارد.

 متاسفانه در بودجه سال های گذشته ،وابستگی به نفت نه تنها به حاشیه رانده شد، بلکه درآمد نفت اساس بودجه نویسی قرار گرفته بود. اینچنین بود که در اثر ناملایمات در بازار نفت، بروز مشکلاتی در این بخش طی سال مالی بعدی ایجاد شد.

 در این شرایط، هرچند دولت ملزم شد که منابع درآمدی دیگری را جایگزین نفت کند، حتما در کوتاه مدت نمی توان انتظار داشت که وابستگی به درآمد نفت در بودجه کاهش می یابد. برای قطه وابستگی بودجه به درآمد نفت می تواند درآمدهایی چون عایدات گردشگری و یا صادرات محصولات غیرنفتی را به عنوان جایگزین این منبع درآمدی عظیم طرح کرد، چراکه این حوزه ها نیاز به سرمایه گذاری و برنامه ریزی دقیق و بلندمدتی دارند که متاسفانه تا به امروز در آن توفیقی نیافته ایم.

 در وضعیت کنونی، دولت برای غلبه بر بحران کاهش بهای نفت ناچار به استفاده از تنها راه ممکن، یعنی اصلاح ساختار مالی و تنظیم منبع درآمد جدید بر پایه عوارض و مالیات بوده، البته با درنظر گرفتن این ملاحظه که پایه مالیاتی جدید نباید به تولید لطمه بزند.

باید توجه داشت که اگر نرخ مالیات بر تولید افزایش پیدا کند، باعث ایجاد رکود می شود.بنابراین تنها راه حل کوتاه مدت، شناسایی راه های فرار مالیاتی و اخذ مالیات و افزایش مالیات برای کالاای غیرضروری، کارهای غیرمولد و شغل های کاذب است. نخستین و بزرگترین نفع حاصل از حمایت تولید و اخذ مالیات از بخش هایی که از مالیات فرار می کنند، افزایش رقابت پذیری به معنای واقعی کلمه در اقتصاد کشور و پا گذاشتن در راه پیشرفت است.

 کشورهایی که پایه و اساس اقتصاد آنها بر دریافت مالیات عمومی بنا شده، همواره کشورهای موفقی بوده و هستند، چراکه در این کشورها، دولت به واسطه دریافت مالیات از جامعه، به مردم پاسخگوتر است و مردم نیز با پرداخت پول از دولت طلبکار هســتند. این رویه به خاطر تقویت ارتباط دولت- ملت و تضمین نظارت همیشگی بر عملکرد دستگاه اجرایی، به روند توسعه یک کشور کمک قابل توجهی می کند. اگر ایران نیز وارد چنین جریانی شود و جایگزین مالیاتی برای درآمد نفتی خود پیدا کند در گذر از روزگار با هیچ نوسان قیمتی دچار مشکل نخواهد شد.

 در ایران از دیرباز به علت وابستگی درآمدهای دولت به نفت، هیچگاه فشاری برای دریافت مالیات وجود نداشته و همین امر سبب شده که فرار مالیاتی افزایش پیدا کند، نرخ مالیات پایین باشد و دولت انگیزه ای برای دریافت مالیات نداشته باشد. اگرچه هر زمان که نوسان قیمت ارز و کاهش قیمت نفت رخ می دهد شاهد توجه دولتمردان به موضوع مالیات هستیم، اما زمانی که موارد عنوان شده بهبود  بحث مالیات و مشکلاتی که این بخش پیدا کند مجددا دارد به فراموشی سپرده می شود.

اگر دولت مالیات را در بودجه پررنگتر ببیند باعث خواهد شد که میزان وابستگی به درآمدهای نفتی کاهش پیدا کند. زمانی که مبنای کار پیش بینی قیمت آینده باشد دولت این امکان را ندارد که به درستی برای یکسال برنامه ریزی کند؛ در نتیجه اگر درآمد نفتی خوب باشد، دولت در اجرای طرحهای ملی و عمرانی موفق خواهد بود.

*استاد اقتصاد دانشگاه تهران

3535