نمایش، درمانی برای دردهای جامعه

از سال های دور که آقای هودی به یاد می آورد تاکنون تقریبا هنر نمایش از خیابان های شیراز رخت بر بسته. البته در سالهای اخیر تلاش زیادی شده تا هنر نمایش در شهر دوباره زنده شود. برای نمونه در سالهای اخیر شهرداری یک سالن نمایش در پارک کوی زهرا راه اندازی کرده و ارشاد فارس هم یک صحنه کوچک نمایش در ساختمان این اداره کل برای هنر نمایش راهاندازی کرده؛ کار دیگر ارشاد فارس راه اندازی دوباره تئاتر شهر در محله دروازه کازرون بوده. در محل قدیمی خود. هر چند برخی هنرمندان تئاتر همان موقع واکنش نشان دادند و گفتند که برای اجرا به «دروازه کازرون» نمی روند چون به باور آنها «کسی نمی رود دروازه کازرون تئاتر ببیند».
اکنون اما شیراز شهردار تازهای دارد که می گوید برای کاهش آسیب های اجتماعی در محله های شیراز باید از مردم شروع کرد؛ یکی از پیشنهادهای او برای زنده کردن دوباره بافت تاریخی شیراز، بردن هنر به این منطقه است؛ حیدر اسکندرپور می گوید که می خواهد تئاتر، نمایشگاه کتاب و موسیقی را به بافت تاریخی ببرد تا روح زندگی دوباره در این منطقه دمیده شود.
با این پیشنهاد و راه اندازی تئاتر در دروازه اصفهان اکنون برخی از فعالان هنری- اجتماعی به تکاپو افتاده اند تا از هنر نمایش تعریفی فراتر از صرف سرگرمی ارایه دهند؛ آنها می گویند تئاتر می تواند درمان موثری باشد برای بسیاری از آسیب های اجتماعی؛ به ویژه اگر هنر نمایش را از تالارهای مجلل شمال شهر به مناطق آسیب خیز و حاشیه ای ببریم.
یک تداوم فرهنگی
این گونه نیست که هنر نمایش را از یونانی ها و رومیها عاریت گرفته باشیم؛ البته از آنها تاثیر گرفته ایم ولی نمایش در ادبیات و هنر ایران پیشینه ای دراز دارد. یکی از بدیع ترین انواع نمایش در ایران، نقالی -شاهنامه خوانی- بوده است؛ اصلا همین هنر بود که نه تنها زبان پارسی را نگهداری کرد و گسترش داد بلکه کاری کرد که ایرانیان نخستین مردم جهان باشند که خود را در قالب «یک ملت» بازشناسی کنند؛ خیلی پیش از آنکه ناپلئون بناپارت فرانسوی، ناسیونالیسم را بنیاد بگذارد. یکی دیگر از گونههای نمایش که کمک زیادی به تداوم فرهنگی ایرانیان داشته، «تعزیه» بوده و هست؛ اصلا این طور که پژوهشگران این عرصه می گویند، هنر تعزیه موسیقی سنتی ایرانی را در خود حفظ کرده و به دست ما رسانده. تعزیه البته نقش کارکردی خود به عنوان یک نمایش برای انسجام دینی ایرانیان شیعه را هم ایفا کرده. این است که اکنون برخی می گویند با توسعه هنر، به ویژه هنر نمایش در شهری چون شیراز که آکنده از آسیب های اجتماعی است، برای کاهش معضل ها از این هنر میتوان بهره گرفت. دکتر یوسف آفرینی، پژوهشگر، استاد دانشگاه و نویسنده کتاب «نیچه و درام پست مدرن» جزو آن دسته از فعالان فرهنگی- هنری است که می گوید، باید هنر را به عرصه اجتماع کشاند: «تئاتر به خوبی میتواند پویایی را به جامعه بیاورد، افسردگی را از میان ببرد و از آنجا که تعامل اجتماعی در کشور ما کم است، هنر نمایش میتواند کاری کند که شادی را به جامعه بیاوریم».
به نظر این استاد دانشگاه، هنر نمایش به ویژه از این رو دارای اهمیت است که می تواند جایگزینی برای «مهمانی های خانگی» شود؛ مهمانی هایی که به باور او «می توانند سرمنشا بسیاری از آسیب های اجتماعی همچون اعتیاد، طلاق، خیانت و... باشند». تاکید روی کارکرد هنر در کاهش آسیب های اجتماعی البته ریشه علمی هم دارد؛ روان شناسان مدتی است که برای درمان بسیاری از اختلالات روانی، شیوه های درمانی چون قصه درمانی -برای کودکان و بزرگسالان- بازی درمانی و... را به کار می برند؛ یکی از شیوه های درمان که اتفاقا اثربخشی آن در پژوهش های مختلف ثابت شده، «نمایش درمانی» است. با این حال نمایش تاکنون بیشتر منحصر به تاثیر آن بر روی فرد بوده ولی اکنون برخی از این می گویند که هنر و به طور خاص «نمایش» می تواند در درمان بسیاری از معضلات اجتماعی اثرگذار باشد.
فقر هنر؟
هنرمندان عرصه تئاتر البته مشکل زیاد دارند. از «فقر نمایش نامه» تا ناتوانی از رقابت با گروههای تئاتر تهرانی که به خوبی می توانند سالن های تئاتر را در شیراز پر کنند. در این شرایط تئاتری های شیراز دوست دارند در سالن های خوب شهر روی صحنه بروند؛ مانند تالار حافظ، تالار احسان، تماشاخانه استاد سپاسدار یا استاد هودی. منتها دکتر یوسف آفرینی، پژوهشگر و استاد دانشگاه معتقد است که اتفاقا این هنر را باید به حاشیه شهر و مناطق آسیب خیز برد. از جمله با نمایش های خیابانی: «هنرهای نمایشی به اینکه مردم از خانه های خود بیرون بیایند و در یک فرایند دسته جمعی شرکت کنند، کمک می کند. ما در جامعه خود با نداشتن بسیاری از مهارتها روبرو هستیم. مانند نداشتن مهارت های ارتباطی و مهارت های اجتماعی و نمایش درمانی می تواند در آموزش این مهارت ها بسیار اثرگذار باشد».
پرسش این است که تئاتر چگونه می تواند آسیب های اجتماعی را کاهش دهد؟ شما اگر بخواهید به یک کودک اشتباه بودن یک رفتار را نشان دهید شاید حاضر نشود نصحیت های مشفقانه را بشنود. بحث از قصه که به میان می آید اما با شوق و ذوق پای داستان می نشیند. اگر قصه مناسبی انتخاب شود، کودک خودش را جای شخصیت های قصه می گذارد؛ کودک با ناکامی ها و موفقیت های شخصیت ها تجربه اندوزی می کند بی آنکه خود این موقعیت ها را پشت سر گذاشته باشد. در نمایش هم موضوع همین است. درست مانند تاثیری که فیلم بر آدم ها می گذارد. نمایش کاری می کند که بسیاری از رفتارها و پیامدهایش برای مخاطب روشن شود؛ این رویکرد شاید بتواند بسیار اثرگذارتر از برشورها و بنرهای «فرهنگ شهروندی» باشد. دکتر آفرینی می گوید: «تئاتر بستر مناسبی برای تقویت مهارت های میان فردی است و من همواره از دانشجویانم میخواهم که روی هنر و کاهش آسیب های اجتماعی کار کنند. این کار البته نیازمند این است که هنرمند با رشته هایی چون فلسفه هنر، جامعه شناسی و روان شناسی به خوبی آشنا باشد».
بخشی از هنرمندان امروزی اما نه تنها چندان نگاه مثبتی به اجرای تئاتر در مناطق آسیب خیز ندارند بلکه با دانش هایی چون روان شناسی و جامعه شناسی و کارکرد آنها در جامعه هم زیاد آگاه نیستند. به نظر آقای آفرینی، اینکه هنرمند بخواهد در یک تالار مجلل روی صحنه برود حق او است ولی باید تا می شود، نمایش های خیابانی را توسعه داد. که این کار هم به نظر او، نیازمند پشتیبانی مالی از هنرمندان است.
این استاد دانشگاه ادامه می دهد: «اگر از نظر اقتصادی هنرمندان را تشویق کنیم، آنان حتما به حاشیه شهر رفته و نمایشهای خیابانی اجرا میکنند ولی باید بدانیم که این کار بدون داشتن دانش در حوزه علوم اجتماعی امکان پذیر نیست».
هنر، روح زندگی انسان امروزی که زیر چرخ های فناوری له شده را دوباره زنده می کند. این است که شاید میان کاهش فعالیت های هنری، کاهش کتابخوانی و درگیر شدن در دشواری های زندگی امروز، با افزایش آسیب ها ، رابطه زیادی وجود داشته باشد. هنر حتی اگر نتواند به از میان رفتن آسیب ها و مشکلات کمک کند- که علم خلاف این را می گوید- دست کم با آزمودن آن چیزی از دست نمی دهیم.

46