اخیرا در میان کتابهای چاپی دوره رضا شاه، به اثری از یکی از نویسندگان معروف آن دوره با عنوان عبدالعزیز جواهر کلام برخوردم، نویسنده کتاب بیست جلدی دائرة‌المعارف الشیعیه و آثار دیگر.
عنوان این کتاب که در باره تاریخ کتابخانه های ایران است، چنین است:
«کتابخانه های ایران» از ما قبل از اسلام تا عصر حاضر در داخله و خارجه و ذکر برخی از نفایس کتب خطی و نسخ نایاب.
این کتاب در سال 1311 ش به چاپ رسیده اما چنان که از محتوای آن بر می آید یادداشت های آن به خصوص نسبت به کتابخانه های رایج کشور مدتها قبل در حال فراهم شدن بوده است. در واقع، همان طور که در طول نه سال از کتابخانه ها استفاده می کرده، یادداشت هایی هم با استفاده از اطلاعات مدیران آنها یا آنچه شنیده بوده، در باره آن ها فراهم می کرده است.
کتاب سه بخش است. کتابخانه های کهن داخل ایران که یادی از آنها در منابع آمده، بخش دوم کتابخانه های دوره قاجار اعم از دولتی و شخصی که وی اطلاعاتی در باره آنها ارائه کرده و کتابخانه های به قول وی ایرانی که در خارج از ایران است.
در بخش اول از برخی از کتابخانه ها یاد کرده و ذیل کتابخانه بقعه شیخ صفی به اسامی 119 مورد از نسخه های مهم آن که توسط روسها به لنینگراد یا همان سن پترزبورگ منتقل شد اشاره و نام آنها را آورده است (ص 40 ـ 43). به دنبال آن از کتابخانه آستان قدس سخن گفته و این که بر اساس فهرستی که در سال 1312 ق برای آن نوشته شده مجموعا 2580 جلد کتاب در آن بوده است. در ادامه از شماری از نسخ نایاب و نفیس آن هم نام برده که جالب توجه است. پس از آن باز از چند کتابخانه صفوی که یادی از آنها در منابع بوده نام برده است.
از صفحه 61 به سراغ کتابخانه های دوره قاجاری آمده در دو بخش از 1211 تا 1313 ق و از 1313 تاکنون که 1310 ش است سخن گفته است. کتابخانه سلطنتی (ص 64 ـ 68) کتابخانه سفهسالار (68 ـ 70) مدرسه مروی (70 ـ 72) و آنها از کتاخانه های خصوصی مانند اعتضاد السلطنه، فرهاد میرزا، محمد حسن تفرشی، ملاصالح برغانی، مرحوم امام جمعه در کرمانشاهان، مرحوم شیخ عبدالحسین، کتابخانه مدرسه چهارباغ و بلایی که سر آن آمده. بخش اول تا صفحه 76 تمام شده است.
در قسمت دوم دوره قاجاری یعنی از 1313 ق به بعد ابتدا توضیحی کلی داده شده سس از کتابخانه حاج حسین آقا ملک التجار، (79 ـ 85) کتابخانه مجلس (85 ـ 87) سخن گفته شده است.
وی چنان که خود گفته اطلاعات کتابخانه ملجس را از کتابدار محترم آنجا گرفته هرچند نام او را ذکر نکرده است. در باره تأسیس این کتابخانه نوشته است:
در فترت بین دوره دوم و سوم مجلس، مختصر کتابی برای نمایندگان مجلس تهیه شده بود و در تاریخ 1302 ـ 1304 ش شروع بجمع آوری کتب و تاسیس کتابخانه حالیه و تدوین نظامنامه اساسی و داخلی گردیده و در اواخر سال 1304 کلیه کتب موجوده در کتابخانه مجلس 3356 به ترتیب ذیل بوده است:
کتب خطی 216 جلد فارسی
کتب خطی 399 جلد عربی
ترکی 10
انگلیسی 132
فرانسه 1746
آلمانی 105
روسی 191
ایتالیایی 17
روزنامه جات 80 جلد
در تاریخ 1309 ش عده کتب به 8817 جلد رسیده به ترتیب
کتب خطی 688 جلد
فارسی و عربی وترکی (چاپی) 3013
فرانسه 3350
انگلیسی 1021
آلمانی 280
روسی 1412
ایتالیایی 27
گجراتی 26
سپس افزوده است:
اکنون که آذرماه 1310 است در حدود (ده) هزار جلد کتاب در این کتابخانه موجود است که 700 جلد آن خطی و بقیه چاپی است. از این عده 3200 جلد کتاب تقریبا تقدیمی است و از آن جمله 1890 جلد آن را آقای حاجی میرزا محمود خان احتشام السلطنه اهداء نموده اند.
وی می افزاید: فهرست کتابخانه در 1305 به طبع رسیده و فعلا که بر عده کتب آن افزوده شده فهرست ثانی به طرز فهرست های کتابخانه های اروپا تهیه شده و مشغول طبع می باشند. (ص 86).
پس از آن با اشاره به این که نه سال قبل که به تهران آمده به این کتابخانه رفت و آمد داشته، شماری از نسخه های نفیس آن را یاد کرده است.
پس از آن در همین بخش قاجاری از کتابخانه معارف (ص 88)، کتابخانه سید احمد مازندرانی، شیخ فضل الله نوری، نصیرالدوله، میرزا عبدالغفار نجم الملک (89 ـ 90) کتابخانه تربیت تبریز ( 91) و سردار کابلی یاد کرده است.
در بخش سوم کتاب به شرح برخی از کتابخانه های ایران در خارج (مانند آنچه در عراق از زمان آل نوبخت و آل بویه و ... بوده) پرداخته است. کتاب مجموعا 107 صفحه است و در پایان دو سه صفحه ای فهرست برخی از تالیفات خود را هم آورده است.
هر چه هست اثری است که به دلیل توجه نویسنده به وضع معاصر کتابخانه های تهران جالب توجه است. ای کاش کسی آن را تصحیح و چاپ می کرد.
نظر شما