ربنا یکی از آثار محمدرضا شجریان و شامل 4 دعا از آیات قرآن است که همه با عبارت ربنا آغاز می‌شوند. این اثر در تیرماه 1358 ظبط شده و برای مدت 30 سال جزء برنامه‌های اصلی رادیو و تلویزیون ایران بوده است. بنا به گفته محمدرضا شجریان، انگیزه اصلی وی از خواندن این دعا، تدریس آن به دو هنر جو بوده و این اثر در یکی از استدیوهای رادیو ضبط شده است.
ربنا طبق سنت اجرایی این دعاها، روی دستگاه‌های قرآنی خوانده شده و از دستگاه رست یا راست شروع شده و در خاتمه به دستگاه عجم ( شبیه به ماهور) مدلاسیون می‌شود. (نام عجم بر این دستگاه که یکی از دستگاه‌های هفتگانه قرآنی‌است، می‌تواند نشان دهنده عدم وجود چنین دستگاهی در الحان قدیم عربی باشد.
ربنا در نواری که محمدرضا شجریان با نام به یاد پدر ضبط کرده، منتشر شده است. در این اثر به خوبی می‌توان تاثیرات شیخ نصرالدین طوبی و شیخ طه الفشی را مشاهده کرد. این اجرا تقریبا فاقد تحریر است و بجز چند نت، تماما بوسیله قلط و ویبراسیون اجرا شده است.
ربنای شجریان از ابتدا، روی نت‌های سی بمل و سپس دو اوج می‌گیرد (روی خط حامل کلید سل) و در حوالی این نتها گردش دارد و تا نت می‌بمل به بالاترین نت خود می‌رسد. در حالی که در سال 1387، زمزمه‌هایی در مورد ثبت این اثر در فهرست آثار ملی ایران به گوش می‌رسید،نه نتها این مساله تا کنون نتیجه‌ای در بر نداشته؛ که در سال‌های اخیر پخش آن از صدا و سیما قطع نیز شده است.
آقای سراج در ابتدا درباره «ربنا»یی که آقای شجریان خوانده‌اند، توضیح دهید؟
«ربنا»ی استاد شجریان در ابتدا به پیشنهاد مرحوم «صبحدل» به عنوان یک کارگاه آموزشی خوانده شد و سرمشق و الگویی بسیار مناسب برای تمام جوانانی بود که می‌خواستند به عنوان قاری فعالیت کنند.
بعد از مدتی اما به عنوان دعای سحر مورد استفاده قرار گرفت که برای سال‌های متمادی از رسانه‌های مختلف پخش می‌شود. این دعا بسیار استادانه خوانده شده است و علاوه بر آن به خاطر حس و حالی که در این قطعه وجود دارد و استاد شجریان به خوبی توانسته از پس آن برآید، این دعا به این اندازه ماندگار شده است.
یعنی شما عوامل دیگری را صرف‌نظر از نکات تکنیکی این قطعه در ماندگاری آن موثر می‌دانید؟
قطعا همین‌طور است، البته این مساله به هیچ عنوان نافی آن نیست که این دعا از لحاظ تکنیک آوازی بسیار قدرتمند است، اما به هر حال نمی‌توان این مساله را نیز نادیده گرفت که پخش آن طی مدت سه دهه سبب شد تا بسیار یاز مردم خاطره‌های بسیاری از آن داشته باشند.
این دعا که در روحانی‌ترین ایام پخش می شد، بدون شک هیچ‌گاه از ذهن مردم پاک نخواهد شد، همان‌طور که این اتفاق درباره اذان مرحوم «موذن‌زاده اردبیلی» نیز رخ داده است و هر شنونده‌ای فارغ از میزان دیانت، لحظه‌هایی عرفانی را با آن می‌گذراند. شاید بتوان این گونه قلمداد کرد که زمان پخش این قطعه نیز تاثیر بسیار زیادی در این ماجرا داشته باشد که این دعا به بخشی از آیین‌های مذهبی مردم بدل شده است، یعنی بسیاری در ایام سحر و افطار منتظر شنیدن این قطعه هستند.
به عنوان آوازخوانی که در زمینه موسیقی سنتی ایران فعالیت دارید،از لحاظ آوازی این قطعه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
این مساله در تخصص دوستانی است که بیشتر در زمینه خواندن قرآن فعالیت دارند و مبانی تجویدی می‌دانند، اما من به عنوان کسی که آواز ایرانی می‌خوانم نیز این قطعه را دوست دارم. چرا که معتقدم بسیار استادانه خوانده شده است. آقای شجریان این دعا را در اوج خوانده و نحوه خواندنشان تناسب بسیاری با آیات قرآنی دارند، به‌خصوص اینکه ملودی کلام در آن بسیار رعایت شده است.
البته همان‌طور که می‌دانید این دعا یکی- دو سالی است که دیگر پخش نمی‌شود. در این باره نظرتان چیست؟
طبیعی است که من هم مانند بسیاری دیگر از مردم علاقه دارم که این دعا را بار دیگر در ایام ماه مبارک رمضان بشنویم. شاید عده زیادی از مردم مبانی آورازی را نشناسند و از این لحاظ این دعا را مورد بررسی قرار ندهند، اما حس و حالی که در این قطعه وجود دارد، سبب می‌شود تا حس بسیار دلنشینی نسبت به این قطعه داشته باشند و خلاصه اینکه آن را دوست داشته باشند.
از طرفی این مساله را نمی‌توان نادیده گرفت که موسیقی ایرانی در سال‌های اخیر بسیار مظلوم واقع شد و به انزوا کشیده شده است. گاه دیده می‌شود که از اساتیدی که در این حوزه وجود دارند، تقدیرهایی صورت می‌گیرد، اما نمی‌توان این مساله را فراموش کرد که این مساله دردی دوا نمی‌کند تا زمانی که ارزش موسیقی رعایت شده و مورد توجه قرار گیرد.
و در پایان؟
ببینید در مورد استاد شجریان نمی‌توان به هیچ وجه این مساله را نادیده گرفت که او استادی بی‌بدیل در زمینه آواز است و نمونه‌ای استثنایی که در هر اثر و یا برنامه‌ای که اجرا می‌کند، اتفاقی تازه به وجود می‌آورد. بنابراین امیدوارم که مسوولان فرهنگی ما را ناامید نکرده و زمینه استفاده از هنر ایشان را فراهم کنند.
منبع: تجربه /شماره 2/تیرماه 90
نظر شما