چالش های عملکرد احزاب در ایران

این ایام با نزدیک شدن به زمان انتخابات مجلس شورای اسلامی ،فضای سیاسی کشور شاهد طرح تشکل ها و ائتلاف های سیاسی بویژه در میان جناح اصول گرایان است و گاه و بیگاه نیز موافقین و مخالفین جناح اصلاح طلبان و طیف های رادیکال و یا محافظه کار آن ها، برای ورود مجدد خود به مبارزات سیاسی و انتخابات آینده شرایطی را مطرح می کنند ولی بوضوح مشاهده می شود که این تشکل ها و ائتلاف های معمولاٌ نوظهور و حتی تا حدی با سابقه از پختگی و شرایط حزبی لازم و برخورداری از مرامنامه های مشخص و کاربردی بی بهره هستند و متاسفانه چنین امری در دولت و جناح اصلاح طلبان و حتی دولت فعلی منسوب به اصول گرایان باعث شد که در مدیریت دولت و کارگزاری گفتمان خویش ، به نحو شایسته موفق نباشند .

به عنوان نمونه ، انتقادات سایر اصول گرایان از عملکرد دولت دهم ،نشانه و شاهدی از ضعف عملکرد حزبی و گفتمانی حتی در جناح ملقب به اصول گرایی در این دولت است.

به نظر نگارنده یکی از دلایل این ضعف های آشکار ،فقدان وجود احزاب کارآمد و توانا در صحنه ملی و مدیریتی کشور است و اینجانب با داشتن چنین دغددغه ایی در کتاب «علل ناکارآمدی احزاب سیاسی در ایران»، (تهران،مرکز اسناد انقلاب اسلامی ،1388)چالش های عملکرد احزاب و عدم پاگیری تحزب راستین را در کشورمان بررسی کرده ام .

متأسفانه تاریخ تحزب ایران در سده گذشته بیانگر بیماری مزمن و ناکارآمدی احزاب در قبل و بعد از انقلاب اسلامی بوده و متأسفانه بنا به نتایج این پژوهش، احزاب در دوره حیات خویش نتوانستند قابلیت و توانایی های خود را نشان داده و ایفاگر بهینه ی کارویژه های مطلوب «حزب» بوده و اهداف تأسیس این پدیده ی سیاسی را فراهم آورند.

 حتی انقلاب اسلامی نیز که با وقوع خود، تحول عظیمی در بینش سیاسی مردم و نخبگان ایجاد کرد و به مشارکت های سیاسی گسترده عموم انجامید هنوز نتوانسته با آفات موجود در حوزه عملکردی این پدیده سیاسی مقابله کامل نماید و کشور همچنان با بیماری های از گذشته بجا مانده احزاب مواجه است و ضروری است علل این ناکارآمدی شناسایی و درمان آن آغاز شود و از سوی دیگر صبر و تحمل و سماحت لازم جهت طی دوران نقاهت احزاب از سوی مردم و دولت مردان بخرج داده شود و احزاب و نخبگان نیز با انجام آسیب شناسی لازم و ایجاد زمینه های «خود انتقادی» به تسریع گذران این دوران نقاهت کمک نمایند.

تمامی علل ناکارآمدی احزاب ایرانی درونی و یا داخلی نیست بلکه حزب و تحزب در کلیه نظام ها و عرصه های سیاسی خارجی و بویژه در جهان سوم از آسیب پذیری های فراوانی برخودار است و بدین ترتیب برخی از مشکلات اساسی احزاب، مانند طبع الیگارشیک، سازمان محوری، امکان دولت ساخته شدن و... ریشه جهانی دارد و متأسفانه احزاب در جهان سوم بدلیل ضعف جامعه مدنی و مشکلات اقتصادی و فرهنگی با ناکارآمدی های فراوان مواجه هستند.

می توان فهمید که پدیده حزب و تحزب جهت حفظ کارآمدی و ایفای بهینه کارویژه های خود، دائماً نیازمند مواظبت و بهینه سازی است که باید از سوی اندیمشندان و نخبگان حزبی و غیر حزبی و اعضا ؛این فرایند به طور دائم صورت پذیرد. به هر صورت مستندات این پژوهش، این مفروض را اثبات می کند که: «از قبل و بویژه بعد از انقلاب اسلامی و از سده گذشته، پدیده تحزب و احزاب فاقد کارآمدی لازم بوده و به دلایل مختلف تاریخی – ساختاری، اقتصادی، حقوقی، فرهنگی و عملکردی نتوانسته اند کارویژه های این پدیده را در ایران محقق سازند».

عنوان نمونه، علل تاریخی – ساختاری ناکارآمدی مزبور – که مختص قبل از دوران جمهوری اسلامی می باشند – عبارتند از:

1-استبداد و ساختار مطلقه قدرت

2-فقدان امنیت و وجود احساس نا امنی

3-حضور مداوم ایلات و عشایر در عرصه های سیاسی

4-فقدان تحولات بنیادین در فرماسیون اجتماعی، و تقابل میان سنت و تجدد

5-فقدان و ناآگاهی عمومی نسبت به نقش احزاب

6-ضعف جامعه مدنی و نبود یا کمی تجربه مشارکت سیاسی

 7-وجود احزاب دستوری و وابسته به دولت

8-وابستگی احزاب به بیگانان و ایدئولوژی های الحادی

9-تأثیرات جنگ جهانی دوم و جنگ تحمیلی عراق

از سویی علل اقتصادی ناکارآمدی احزاب کشور بدین شرحند:

1-نظام اقتصای وابسته به نفت (دولت رانتیر

2-اقتصاد بیمار دولتی

 3-ناهماهنگی توسعه سیاسی و اقتصادی و وجود مشکلات معیشتی عامه

 4-مشکلات اساسی احزاب در تأمین مالی

همچنین ناکارآمدی احزاب مزبور در سده اخیر و بویژه در دوران جمهوری اسلامی از علل حقوقی و قضایی زیر نیز متأثر بوده است:

1-ابهام، نقص و عدم اجرای لایحه و قانون جرائم سیاسی

 2-ضعف و تعارض های موجود در قانون فعالیت احزاب

 3-تعدد و تغییر و ناپایداری قوانین انتخاباتی

4-ضعف های حقوقی نظام انتخاباتی کشور

 5-دشواری ها و مشکلات حقوقی نظارت بر انتخابات

شایان ذکر است که فرهنگ سیاسی به عنوان مجموعه نگرش ها و ارزش هایی که به فرایند و زندگی سیاسی شکل می بخشد نیز از دلایل ناکارآمدی احزاب و تحزب در ایران بوده است. برخی از جنبه های منفی مورد اتفاق فرهنگ سیاسی ایرانیان را می توان در موارد: ضعف فرهنگ سیاسی مشارکتی و مدنی، قوّت فرهنگ سیاسی تبعی – احساسی و توده ایی، تأثیر پذیری از فرهنگ سیاسی عشیره ای، تبارگمانی و خویشاوند سالاری، ضعف روحیه کار جمعی، عزلت جویی و سیاست و جمع گریزی، عوام زدگی، وجود روحیه فرد گرایی صوفیانه، بینش مظلق گرایی، ضعف روحیه اعتماد ورزی و مسئولیت پذیری ,عدم تساهل و سعه صدر، شخصیت پرستی، رابطه ورزی بجای ضابطه گرایی، تعصب و افراط گرایی، تملق گویی و... خلاصه کرد.

همچنین گروه ها و نهادهای بدیل و جایگزین احزاب نیز در عدم نضج این پدیده و عدم دستیابی آن ها به کارایی لازم نقش داشته اند. زیرا این بدیل ها که نقش جانشین احزاب را نیز در ایران بازی می کنند از ابزارهای حزب و سامان نهادینه آن بی بهره اند و به همین دلیل چون نمی توانند به معنای واقعی نقش این پدیده مدرن را بازی کنند، لذا جانشین مناسبی برای احزاب نیستند و موقعیت احزاب را غالباً با چالش مواجه می کنند که از جمله مهمترین آنها می توان به نهاد روحانیت، هیأت ها و اجتماعات و مجامع مذهبی، مطبوعات و دانشگاه ها، باندهای قدرت، و گروه های ذینفوذ یا گروه های فشار اشاره کرد و راه حل این است که این گروه ها یا نهادها هر کدام به ایفای کارویژه های خویش اقدام ورزند و کارکرد حزبی خود را کنار بگذارند و در این زمینه-خواسته یا ناخواسته- با احزاب رقابت ننمایند.

باید خاطر نشان کرد که یکی از عوامل اصلی ناکارآمدی و ناپایداری احزاب در جامعه ایرانی، ناشی از ضعف در رهبری این تشکل ها و ناکارآمدی نخبگان بوده است و به نوبه خود، این ناکارآمدی گروه های نخبه و «برگزیدگان» به دلایل زیر بوده است: 1

-جدایی و بیگانگی و عدم شناخت درست از مردم و جامعه اسلامی

 2-عدم استقبال نخبگان و وابستگی آنان به قدرت و دولت

 3-فقدان مجال لازم برای نخبگان مستقل

 4-آمریت و قانون گریزی و ضعف پایبندی به قانون و تساهل و مدارای سیاسی

 5-ترجیح منافع فردی و جناحی بر منافع ملی

 6-جزم اندیشی، نقد ناپذیری، مطلق انگاری، احساس بی اعتمادی و نا امنی و توهم

7-غلبه رفتار ایلی، شعار زدگی، بی عملی و کلی گویی

 8-اندیشه و رفتار «هیئتی»

 اما نقش ضعیف عملکرد احزاب در تاریخ تحزب ایران، همواره از اصلی ترین عوامل ناکارآمدی و بروز بی اعتمادی و بدبینی به نقش آن ها در عرصه های مختلف بوده است. برخی از آفات کلی و عملکردی احزاب در سده اخیر و بویژه در دوره دولت حزبی موسوم به اصلاح طلبان – که منجر به تضعیف جایگاه احزاب و کاهش کارایی آنها گردید – از این قرار است:

1-دولت ساختگی و وابستگی به دولت

2-مقطعی، موسمی و مرکزگرا بودن فعالیت احزاب

 3-تشتت و تفرقه برانگیزی

 4-قیّم مآبی، ائتلاف ها و انشعاب های کم بنیاد و مکرر

 5-شعار زدگی، تک سویه نگری، ضعف نگرش های واقع گرایانه و کاربردی

 6-ضعف در آموزش و تربیت سیاسی

7-بی برنامه گی، ضعف در حوزه های تئوری پردازی و بومی نگری

 8-ضعف شایسته سالاری و تخصص گرایی و غلبه فرهنگ فرد محوری

 9-عدم پایبندی لازم به قانون

10-کم بهره گی از اخلاق سیاسی و اسلامی

 11-افراطی گری و کم توجهی به مصالح و منافع ملی.

از دیگر عوامل مؤثر در میزان کارآمدی یا ناکارآمدی احزاب سیاسی در ایران، عملکرد دولت و دولتمردان بوده است و بسیار بدیهی است که عملکرد و نقش دولت ها چه از حیث سیاسی، اقتصادی، حقوقی و فرهنگ سازی در نوع و میزان کارایی احزاب بسیار مؤثر باشد.

بدیهی است تجربه دولت های قبل از انقلاب در این زمینه و تعامل منفی آنهابا احزاب از عوامل تضعیف احزاب بوده است و دولت سالاری تمرکز گرا و مستبد در دوره های مزبور هر گاه رنگ رخوت گرفت احزاب مجالی برای ظهور خود یافتند. متأسفانه تعامل دولت های بعد از انقلاب نیز با احزاب ؛رویکرد افراطی (مانند سال های 84-76) و یا تفریطی (از 84 به بعد) را داشته است و مهرورزی بیش از حد دولت اصلاحات به احزاب و با کم مهری امروز دولتیان به احزاب، فاقد توجیه لازم بوده و اقبال افراطی و یا ادبار تفریطی به احزاب از سوی دولتمردان جوابگو و منتج به کارآمدی آنها نیست و همانطور که قبلاً گفته شد می بایستی با این تشکل ها که نماینده نهادهای مدنی و مردمی می توانند باشند و در کشور ما دوره ی تکامل و بلوغ طبیعی خود را باید طی کنند، با سماحت و مساعدت بیشتری برخورد کرد و تنها در این صورت است که با تمهید سایر ملزومات، احزاب سالم و کارآمد توان ظهور و شکوفایی در عرصه کشور را خواهند یافت و می توانند به سامان دهی بهتر مشارکت سیاسی و مدیریت کشور و تحقق مردم سالاری دینی کمک نمایند.