این گفتگو پاسخ کوتاه به چند پرسش در باره پیشینه عزاداری است
1-چه تعریفی از عزاداری و شیوه های آن دارید؟ با توجه بر اینکه مردم در عزاداری بیشتر از فرهنگ عامیانه پیروی می کنند آیا اساسا می شود تعریف جامع ارائه داد؟
آنچه در روایات ما آمده است، توصیه به عزاداری است اما هر منطقه ای به شیوه خود عزاداری خواهد کرد. مهم آن است که در شیوه ها کارهای نامعقول صورت نگیرد، اضرار به نفس نباشد، خارج از ادب نباشد و خلاف شرع نباشد. در موارد دیگر لازم نیست شکل تعیین یا تعریف شود.
2- عزاداری چه تاریخی را پشت سر گذاشته است؟ اگر بخواهید مقاطع تاریخی برای عزاداری تعیین کنید این مقاطع چیست و با لحاظ چه معیاری تعیین شده است؟
در روایات اسلامی اشاره به عزاداری انبیاء برای امام حسین شده است. اما صرف نظر از آن، شاید نخستین سوگواری، عزاداری امام سجاد و حضرت زینب (علیهما السلام) باشد. با این همه، توصیه به سوگواری در روایات امام باقر و امام صادق (ع) مطرح شد. بعد از آن سایر امامان هم توصیه کردند. شعرای شیعه هم در رثای امام حسین (ع) شعر گفتند. حدس قوی آن است که در محافل خاص شیعی مراسم سوگواری محدودی بوده است. به علاوه آمدن سر قبر امام حسین هم از زمان امام باقر به بعد رواج یافته است. آنچه شکل عزاداری به معنای امروزی است، زمان آل بویه رواج یافته و بعدها در بغداد و سپس در شهرهای ایران و شام ادامه یافته و به مرور زیاد شده است.
3- صفویه چه تاثیری در رونق عزاداری داشته است؟ انگیزه آنها چه بوده است؟ نقاط ضعف و قوت این تاثیر را چگونه ارزیابی می کنید؟
عزاداری بر امام حسین (ع) بیشتر در دوره تیموری و در خراسان باب شد. این میراث به صفویه رسید روضه الشهداء اواخر دوره تیموری حوالی 910 نوشته شده است. 913 شاه اسماعیل به خراسان آمد. در دوره صفویه سوگواری برای امام حسین مطرح بود اشاراتی در سفرنامه های فرنگی به عزاداری شده است که سالها قبل مقاله ای در باره آن مطالب نوشتم. دیگران هم در این باره نوشته اند. مهم متونی بود که متن های روضه خوانی بود. کتاب لهوف یکی از قدیمی ترین کتابها از قرن هفتم است. بعد از آن مثیر الاحزان هم نوشته شده. در دوره صفوی هم آثاری در این زمینه نوشته شد. منتخب طریحی یکی از انهاست. متاسفانه مملو از دروغ و مطالب خلاف است. آثار فراوان دیگری هم نوشته شد. این آثار تاریخی به معنای دقیق نیست، بیشتر روضه خوانی است. حجم کارهایی که در این باره در دوره قاجاری شد، چندین برابر دوره صفوی ا ست. در دوره قاجاری حسینیه ساخته می شود. تعزیه رواج می یابد و کتابهای داستانی بیشتر نوشته می شود. عاشورا به لحاظ شکل عزاداری بیشتر در دوره قاجاری به طور گسترده وارد زندگی مردم شد. خیلی بیشتر از عصر صفوی.
4- هدف عزاداری برای امام حسین (ع) را فردی می‌دانید یا اجتماعی؟ برای توضیح بیشتر؛ اینکه از سوی امامان بعدی دعوت به عزاداری شده است هدف برای مثال تزکیه مومنین، آمرزش گناهان آنها یا رفع گرفتاری های فردی بوده یا اینکه هدف ابلاغ یک پیام اجتماعی و سیاسی بوده است؟
به نظرم اوائل خیلی کسی روی پیام عاشورا توجهی نداشته است. در کتابهای فقهی و سیاسی ما در قرون نخست به این مطلب اشاره ای نمی شود. البته روی عزاداری و گریه و ثواب آن خیلی تکیه می شود. مهم ترین بحث سیاسی این است که چرا امام حسین (ع) با این که می دانسته شهید می شود به میدان نبرد رفته است. آیا این مصداق تهلکه است که در قرآن آمده یا نه. اما خیلی به پیام ها عنایتی نبوده است. در قرون بعد هم همین طور. البته این توجه بوده است که امام حسین برای احیای دین مبارزه کرده است. اما این که کسی بخواهد یک تکلیف سیاسی و شرعی از آن در بیاورد در فقه مورد بحث قرار نگرفته است. بیشتر الهام بخش بوده است. در دوره صفوی و قاجاری هم همواره به پیام های معنوی و گریه و ثواب بیشتر اشاره شده است. اما گاه اشاره به رسوا کردن ظالمان هم شده است. بیشتر سیاسی شدن امام حسین از حوالی نهضت مشروطه مطرح شد. بعدها در دوره پهلوی اول این معنا در عراق و ایران و حتی مصر از نهضت حسینی برداشت شد. در دوره مبارزات ضد استعماری ملتها از جمله ایران این برداشت بیشتر شد. در ایران هم همین طور بود و در دوره انقلاب ایران بیشتر و بیشتر شد. حالا اندکی دوباره قدری به وضعیت قبلی بازگشته است.
5- بزرگترین هدف نهضت امام حسین (ع) را "اعتراض به ظلم و ستمی" دانسته اند که در جامعه اسلامی رواج یافته بود و اسلام را از مسیر اصلی منحرف ساخته بود آیا پیام نهضت امام حسین (ع) در تاریخ جریان دارد یا مختص همان مقطع بوده است؟
هدف امام حسین (ع) در درجه اول دینی بود. امام حسین از این که کسی مثل یزید بر جامعه اسلامی حکومت می کند و فردی فاسق و قاجر است نگران بود. بحث احیای شریعت محمدی (ص) مطرح بود. البته ستم هم یکی از کارهای خلاف شرع است. این مطالب همیشه در داستان عاشورا مطرح بوده است. اما در باره پیام لطفا به توضیحاتی که در پاسخ سوال قبل دادم مراجعه کنید.
6- چرا امروز شاهد هستیم که عزاداری اگر چه در شکل گسترش یافته ولی در محتوا از پیام اصلی نهضت امام حسین (ع) که مبارزه با ظلم است فاصله گرفته است؟ سهم مبلغان دینی را در آنچه امروز شاهدش هستیم چه میزان می‌دانید اینکه اغلب از سوی مبلغان دینی تاکید به گریستن و گریاندن به هر طریقی و اینکه در بیان دستاورد عزاداری برای امام حسین (ع) تاکید روی دستاوردهای فردی بوده تا اجتماعی و سیاسی، چه مقدار در این رویداد موثر بوده است؟
به هر حال وقتی به شکل بیش از محتوا پرداخته شود همین نتیجه را به دست می دهد. باید کاری کرد که شکل و محتوا به موازات هم جلو برود. جنبه های هنری عزاداری و سوگواری و ادبیات عاشورا باید توسعه یابد اما شعارها باید منبطق بر شعورها باشد. یک دلیل آن این است که این قبیل کارها در اختیار افراد عادی و کم سواد است. اگر افرادی که این قبیل کارها را رواج می دهند اهل علم و دانش باشند اوضاع بهتر از این خواهد بود. این که علما هم از این قبیل کارها فاصله می گیرند اشتباه دیگری است. آنها از این که با افرادی عادی و کم سواد درآمیخته شوند نگران می شوند غافل از آن که به تدریج به جایی خواهد رسید که امروز در برخی از نقاط شاهد آن هستیم.
نظر شما