از بحران صادرات خارج نشده‌ایم

روند صادراتی کشور و تأثیر‌پذیری آن از بحران اقتصاد جهانی در حالی بر همگان واضح و مبرهن است که چندی است این شائبه در خصوص صادرات ایران به وجود آمده است که اکنون شرایط مساعدی حاکم است و از فضای بحران بیرون آمده‌ایم، اما با نگاهی به شاخص‌های صادراتی و وضعیت جاری نتایج دیگری به دست می‌آید.

ترکیب کالاهای صادراتی ما بیشتر به نفع فرآورده‌های پایه مواد اولیه و محصولات فرآوری‌نشده است. این کالاها بخشی از ریشه نفتی و بخشی هم از ریشه معدن هستند که در یک سال گذشته پس از شروع بحران اقتصاد جهانی قیمت‌های آن‌ها در بازارهای بین‌المللی به شدت افت کرده است. اگر شش ماه اول امسال را با مدت مشابه در سال گذشته مقایسه کنیم، قیمت‌ها در بازارهای جهانی تقریباً حداکثر تا 60 درصد قیمت‌های شش ماه مشابه سال قبل هستند. به همین جهت آمار ارزشی، علی‌رغم افزایش وزنی ما افت را نشان می‌دهد.

این درحالی ‌است که در صادرات تنها برای محصولات فرآوری شده جوایز صادراتی در نظر گرفته شده که آن جوایز صادراتی برای صادرات محصولات فرآوری نشده حذف شده است. بنابراین تفاوت آن در نظام تشویقی است اما در صادرات و واردات محدودیت و ممنوعیتی برای این کالاها قائل نشده‌اند. با این وجود پیش‌بینی می‌شود که این افت ادامه پیدا خواهد کرد. یعنی در محدوده بین 15 تا 20 درصد ما افت را در مقایسه با سال قبل خواهیم داشت. البته هر چه به پایان سال نزدیک شویم این میزان افت تا حدی شاید کمتر شود به دلیل اینکه ما در شش ماه دوم سال گذشته افت بسیار شدیدی در صادرات داشتیم اما در شش ماه دوم امسال در مقایسه با مدت مشابه در سال 87، فعلاً به نظر می‌رسد اوضاع مناسب‌تر است. در عین حال امکان دارد این افت در شش ماه دوم قدری ترمیم شود، اما در پایان سال آمار کل صادرات سال 88 نسبت به سال 87 از افت 10 تا 15 درصدی برخوردار خواهد بود.

اما باید توجه داشت که بحران به اتمام نرسیده و طبیعتا علائم مثبتی حاکی از این رکود اقتصادی در برخی از کشورهای توسعه‌یافته در حال تبدیل شدن به رشد اقتصادی است. به هر حال این علائم بروز کرده اما به این معنا نیست که بحران خاتمه پیدا کرده است. نظری هم که کارشناسان دارند این است که بحران کماکان تا سال 2010 ادامه خواهد داشت. اما اثرات بحران بر اقتصاد ایران چیست؟ زمانی که بحران شروع می‌شود، سقوط قیمت‌ها و سقوط بازارها تا حدی ادامه پیدا می‌کند و بعد در دوره‌ای تقریباً حالت ثبات به خود می‌گیرد و سپس در دوره‌ای دیگر به تدریج از آن وضعیت خارج می‌شود. الان تصوری که می‌شود این است بحران اقتصادی وارد همان دوران نسبتاً پایداری خودش شده است. یعنی دیگر آن سقوطی که در یک سال گذشته داشتیم، تقریباً به کف و انتها رسیده اما کماکان این دوره همان دوران رکود و بحران قلمداد می‌شود و تا جهان وضعیت روبه رشد و مثبت‌تری از نظر اقتصادی پیدا نکند، شاخص‌ها بهبود قابل توجهی پیدا نخواهد کرد.

اما درباره کاهش صادرات و دلایل آن هم باید نکاتی را یادآورد شد. در سال گذشته، زمانی که وزیر سابق نفت به اتاق تهران آمد، در آنجا این هشدار داده شد که سیاست‌های وزارت نفت باعث شده است صادرات بخش خصوصی در سه ماهه سوم سال 87 در مقایسه با بهار و تابستان 87 با کاهش نزدیک به 40 درصدی فرآورده‌های نفتی بخش خصوصی مواجه شود. بحران اقتصاد جهانی از «دلایل برونزای» کاهش صادرات بود اما «دلایل درونزا» بیشترین تأثیر را بر کاهش صادرات داشته است.

واحدهای تابعه وزارت نفت در خصوص کاهش قیمت مواد اولیه به شدت سرسختی می‌کنند و این نوع عملکرد باعث شده است بخش خصوصی با خوراکی که می‌گیرد فقط بازار داخلی را تأمین کند و این اتفاق باعث شده است که صنایع وابسته به نفت و پتروشیمی در مقطع «پنجره یا اسپات» قرار گیرد. این درحالی بود که قیمت‌های نفت خام هر روز افت می‌کرد و محموله اسپات (تک محموله) با قیمت روز فروخته می‌شود. در این حالت دولت با بازار جهانی رقابت می‌کرد اما بخش خصوصی مزیت رقابتی خود را در برابر تولید‌کنندگان جهانی از دست داد.

در زمستان سال 87 پیش‌بینی شد که با ادامه این روند در سال 88 صادرات غیرنفتی 20 درصد کاهش پیدا کند که همین اتفاق امسال با 2 درصد اختلاف افتاده است و صادرات غیرنفتی که بخش اعظمی از آن را محصولات پتروشیمی و مشتقات نفتی تشکیل می‌دهند با کاهش 18 درصدی مواجه شده است. باید در نظر داشت که عموماً ایران کشور موفقی در صادرات مواد اولیه است. در واقع خام‌فروشی نفت باعث شده است که هرچه ما در این زنجیره بالا برویم بیشتر ضربه بخوریم و قدرت رقابت در جهان را از دست بدهیم. در واقع هر تکانی که در بازار جهانی نفت رخ می‌دهد، نخستین تیر ترکش آن به ایران می‌رسد. وقتی بازار دچار نقصان می‌شود نخستین گروهی که آسیب می‌بینند و رقابت‌پذیری را از دست می‌دهند صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی در ایران هستند، چه آنکه هیچ‌گاه ساز و کار تولید ما اقتصادی نبوده است و تولید‌کنندگان ما تولید‌کننده خرد هستند نه کلان.

از سویی دیگر نبود تعادل در نرخ ارز و یکسان ماندن آن صادرات را همراه با ضرر کرده است و تحریم‌ها نیز هزینه‌های پنهان تولید و صادرات را بالا برده است. ضمن آنکه مواد اولیه هم به جهت اینکه از شرکت‌های دولتی و با قیمت بالا خریداری می‌شود به صادرات مشتقات نفتی آسیب می‌زند و اینها دلایل عمده‌ای است که می‌توان در خصوص دلایل کاهش صادرات، به خصوص کاهش صادرات فرآورده‌های نفتی در سال جاری بیان کرد.

بنیانگذار اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی