ترسناک‌ترین سلاح‌های میکروبی / گزارش تصویری

مجید جویا: آزمایش‌های جنجال‌برانگیز اخیر و یک مقاله پژوهشی که به آموزش نحوه ساخت گونه‌ای از ویروس آنفلوانزای پرندگان H5N1 با قابلیت انتقال آسان از طریق هواپرداخته بود، برخی از افراد را عصبی کرده است. ترس آنها از این است که روزی، یک گروه تروریست یا یک دولت غیر اخلاقی بتواند یک ابرمیکروب بسازد و از آن به عنوان یک سلاح بیولوژیک استفاده کند.ولی حتی اگر این دستور پخت آنفلوانزای مرغی هم منتشر نشده بود، هنوز تعداد خیلی زیادی ویروس دیگر وجود دارند که بتوان از میان آنها یکی را انتخاب کرد.

برای این که یک عامل بیماری‌زا به یک سلاح بیولوژیک موثر تبدیل شود، باید سه شرط داشته باشد: از یک فرد به فرد دیگر منتقل شود، دوره نهان یا دوره واگیر آن به حدی طولانی باشد که فرد بیمار بتواند آن را منتقل کند و توانایی ناتوان کردن یا از پای درآوردن بیمار را هم داشته باشد.

آبله
در صدر این فهرست، آبله قرار دارد. نرخ مرگ و میر این بیماری در تاریخ بین 30 تا 35 درصد بوده؛ هرچند در جوامعی مانند بومیان امریکا که هیچ گاه در معرض آن قرار نداشتند، در ابتدای حضور اروپایی‌ها میزان تلفات خیلی بالاتر بوده و در برخی موارد تا 90 درصد هم رسیده است.

آبله یک ویروس قابل انتقال از هوا است و به راحتی می‌تواند از طریق عطسه یا سرفه از فرد بیمار به دیگری منتقل شود، ولی قابلیت انتقال از طریق تماس را هم داراست. این بیماری موجب تب، بی‌قراری، سردرد و درد بدن و برخی اوقات تهوع می‌شود. دو تا چهار روز بعد، داخل دهان و حلق جوش زده و پوست بدن هم تاول می‌زند. این واگیردارترین دوره است. معمولا در عرض 24 ساعت، جوش در تمام اندام‌های داخلی پخش می‌شود. جالب اینجاست که بیشتر مردم در این زمان احساس می‌کنند که حالشان بهتر شده است. پس از تقریبا سه روز این جوش‌ها تبدیل به دانه‌های آشنای آبله می‌شوند و تاول‌ها پر از مایع چرکین. در این زمان دوباره تب بالا می‌رود. در عرض یک یا دو هفته جوش‌ها خشک می شوند و هنگامی که آخرین جوش ناپدید شد، فرد دیگر ناقل بیماری نیست.

آبله چهار نوع دارد که سه نوع آنها معمولا کشنده است. آخرین مورد ابتلای طبیعی به آبله در سال 1975/1364 در بنگلادش گزارش شد. با این وجود، این ویروس هنوز در دو آزمایشگاه حفظ شده است، یکی در ایالات متحده و دیگری در روسیه. در حال حاضر، بیشتر افراد در سنین بین 20 و 30 سال در برابر آبله هیچ نوع ایمنی ندارند و این امر مخصوصا در کشورهای در حال توسعه که میانگین سنی کمتری دارند، صادق است. تام اسمیت، استادیار همه‌گیرشناسی دانشگاه آیوا می‌گوید: «برای مثال یک شیوع جدید در آفریقای جنوبی، می‌تواند فراتر از فاجعه باشد».

 

باکتری‌های مقاوم
بیماری‌هایی که در تاریخ عمدتا با آنتی‌بیوتیک درمان شده‌اند، نامزدهای مناسبی برای سلاح‌های بیولوژیک هستند، زیرا خیلی از گونه‌های آنها در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شده‌اند.

استافیلوکوک مقاوم در برابر متی‌سیلین یا MRSA، یکی از شناخته شده‌ترین آنهاست که در اثر تماس فیزیکی منتقل می‌شود. ام‌آر‌اس‌ای معمولا در پوست می‌ماند، ولی در بعضی افراد، اندام‌های حیاتی مانند قلب را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد. برخی گونه‌های ان منجر به عفونت قانقاریایی «بیماری گوشت‌خوار» می‌شوند. یک ام‌آر‌اس‌ای مقاوم در برابر دارو که در برابر تمام انتی‌بیوتیک‌های شناخته شده مقاوم باشد، جان‌های زیادی را خواهد گرفت.

سل یک مورد دیگر است که گونه‌هایی از آن در برابر دارو مقاوم شده‌اند. اولین گونه کاملا مقاوم در برابر دارو در سال 2007/1386 در ایتالیا تشخیص داده شد و تا سال 2010/1389 حدود 8.8 میلیون نفر در دنیا به آن مبتلا شدند که 1.4 میلیون نفر از آنها به بستر مرگ افتادند. طبق آمار سازمان جهانی بهداشت، سل پس از ایدز دومین بیماری کشنده دنیا است. این بیماری در اثر سرفه منتقل می‌شود. باکتری در شش‌ها تکثیر می‌شو، و بیماران در اثر مشکلات تنفسی یا مقدار زیاد مایع در شش‌ها می‌میرند.

به گفته اسمیت، پرورش مصنوعی باکتری مقاوم در برابر دارو دیگر چندان پیچیده نیست: «افزودن ژن‌های مقاوم در برابر آنتی‌بیوتیک به هر مگسی تقریبا کار ساده‌ای است و برخی از کلاسمیدها همین الان هم حاوی ژن‌هایی هستند که در برابر چندین نوع دارو مقاوم هستند».

 

طاعون خیارکی
مرگ سیاه یا طاعون خیارکی (با نام علمی Yersina Petsis) یک سوم جمعیت اروپا را در قرن چهاردهم میلادی کشت و هنوز در برخی از نقاط جهان وجود دارد. تاریخ طولانی از استفاده از آن به عنوان یک سلاح بیولوژیک وجود دارد: تاریخ نگاران در مورد محاصره شهر کافا در کریمه در سال 1347 میلادی توسط مغول‌ها می‌گویند که مهاجمان اجساد افراد مبتلا به طاعون را با منجنیق به داخل دیوارهای شهر می‌انداختند. بدتر اینکه این فقط یک پدیده قرون وسطایی نبود؛ آخرین مورد عمده شیوع این بیماری در ایالات متحده در سال 1900 در سان فرانسیسکو بود که 121 نفر به آن مبتلا شدند و از آن میان 113 نفر جان باختند؛ از ان زمان تاکنون هر از چند گاهی موارد ابتلا به آن گزارش می‌شود.

طاعون توسط کک‌ها منتقل می‌شود که باکتری را در گلوی خود رشد می‌دهند. افزایش تعداد باکتری‌ها مانع رسیدن خون به شکم کک می شود، و کک گرسنه با حالت تهاجمی‌تری شروع به خوردن می‌کند و سعی می‌کند تا با قی گردن باکتری، مانع را از سر راه بردارد. به این ترتیب بیماری به میزبان منتقل می‌شود که انسان‌ها هم از آن جمله‌اند.

نشانه‌های بیماری در دو تا شش روز ظاهر می شوند. عفونت سبب بزرگ شدن غدد لنفاوی می‌شود ، ولی برخی اوقات باکتری مستقیما به جریان اصلی خون حمله می‌کند و سبب نشانه‌هایی مشابه آنفلوانزا می‌شود، ولی این بار بدون بزرگ شدن غدد لنفاوی. در هر دو حالت، در صورت عدم درمان نرخ مرگ و میر بین 40 تا 60 درصد است.

عفونت شش‌ها خطرناک‌ترین حالت بیماری است. بیمار سرفه کرده و خون بالا می‌آورد و این قطرات منجر به تسریع سرایت بیماری به افراد دیگر می‌شوند، و اگر به سرعت درمان نشود، نرخ مرگ و میر تقریبا به 100 درصد می رسد. مرگ سیاه امروزه با آنتی‌بیوتیک‌هایی مانند استرپتومایسین قابل درمان است، ولی یک گونه مقاوم آن می‌تواند یک مشکل جدی برای بهداشت عمومی باشد.

 

سیاه زخم
سیاه زخم توسط هاگ‌ها منتقل می‌شود. این هاگ‌ها می‌توانند در شرایط بسیار سخت حتی تا چندین سال باقی بمانند. ابتلا به سیاه زخم از سه طریق انجام می‌شود: تنفس هوای آلوده به هاگ، خوردن گوشت آلوده یا ورود هاگ از طریق زخم‌های پوستی به بدن.

ابتلا از طریق تنفس کشنده‌ترین نوع ابتلا به این بیماری است، ولی در موارد دیگر هم خطر مرگ خیلی بالاست. هنگامی که باکتری در بدن بیمار تکثیر می‌شود، سمی در خون و اندام‌های بدن آزاد می‌کند که منجر به تورم و مرگ سلولی می‌شود. نرخ مرگ و میر مبتلایان نسبتا بالا است و به رقم تقریبی 50 درصد در میان کسانی که با آنتی‌بیوتیک درمان می‌شوند و تقربا 90 درصد موارد درمان نشده می‌رسد.

این بیماری مسری نیست ولی می‌توان بمبی ساخت که هاگ‌ها را پخش کند و در یک لحظه تعداد زیادی از مردم را مبتلا کند. هاگ‌ها را حتی می‌توان از طریق نامه هم ارسال کرد. یک سری از چنین حملات پستی در سال 2001/1380 رخ داده‌اند که در آنها پاکت نامه که حاوی هاگ‌های سیاه زخم بودند به تعداد زیادی از رسانه‌ها و دفتر دو سناتور امریکایی فرستاده شدند. پنج نفر کشته و 17 نفر دیگر هم مبتلا شدند.

اسمیت می‌گوید: «سیاه زخم از این منظر مهم است که پایدار است و معمولا تا زمانی که برای درمان دیر شده است کسی به آن شک نمی‌کند».

علایم بیماری در سیاه زخم شبیه به آنفلوانزا هستند و تا زمانی که دلیل دیگری وجود داشته باشد که پزشک به ابتلای بیمار به آن شک کند، به دنبال آزمایش آن نمی‌رود. ولی برای سازنده یک سلاح بیولوژیک، عدم انتقال فرد به فرد به این معنی است که باید به دفعات زیاد پخش شود. همچنین در صورت درمان زود هنگام، سیاه زخم در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها آسیب‌پذیر است، هرچند که گونه‌های مقاوم در برابر داروی ان تا سال 1972/1351 در ایالات متحده و تا سال 1992/1371 در اتحاد جماهیر شوروی مورد آزمایش قرار می‌گرفتند. در سال 1942/1321، دولت انگلیس یک گونه از سیاه زخم را در یک جزیره در اسکاتلند آزمایش کرد؛ آلودگی‌ها تا سال 1990/1369 هنوز رفع نشده بودند.

 

بیماری‌های گیاه و دام
خسارت و ویرانی ناشی از عوامل بیماری‌زایی که به دام‌ها یا محصولات کشاورزی حمله می‌کنند، به همان بدی میکروب‌هایی است که مردم را می‌کشند. جنون گاوی را که در سال 2011/1390 اعلام شد دیگر هیچ مورد جدیدی از ان مشاهده نشده است در نظر بگیرید، در صورتی که گله هیچ گاه در معرض آن قرار نگرفته باشد، در صورت ابتلا دام‌ها با نرخ مرگ و میر 100 درصد می‌میرند.

بیماری تب برفکی که توسط ویروسی از خانواده آفتوویروس به وجود می‌آید، فعال می‌ماند. این بیماری می‌تواند گاوها، خوک‌ها، گوسفندان و بزها را مبتلا کند و منجر به ضایعاتی روی پا و دهان دام شود. ضایعات دهانی برخی اوقات دام را از خوردن باز می‌دارند و ضایعات پا منجر به لنگی می‌شوند. برخی از حیوانات مبتلا هم در اثر حمله قلبی جان می‌سپارند.

این بیماری در اثر تماس با تجهیزات کشاورزی، خودروها، لباس یا غذای آلوده منتقل می‌شود. همچنین جانوران شکارچی نیز می‌توانند ناقل بیماری باشند. در جریان شیوع این بیماری در انگلیس در سال 2001 /1380، از هر کس که از آنجا به ایالات متحده یا اروپا سفر می‌کرد خواسته می‌شد که بر روی یک بالشتیک گندزدا بایستد تا کفش‌هایش ضد عفونی شوند، و صادرات دام از انگلیس به اتحادیه اروپایی و ایالات متحده هم ممنوع شد. نتیجه کار امحای میلیون‌ها راس دام و خسارت چند میلیارد پوندی ناشی از آلودگی دام‌ها و از دست رفتن بازار مصرف بود. برای یک کشتار جمعی، فرد تروریست می‌تواند ویروس را با اسپری در مزرعه پخش کند و کل گله را نابود کند.

البته پیتر پالیز، رئیس دانشکده میکروبیولوژی دانشگاه پژشکی مونت سینای در نیویورک می‌گوید: «اگر فردی در هنگام رانندگی در بزرگراه از نیویورک تا سان فرانسیسکو بر روی تمام گله‌هایی که در بزرگراه می‌بیند، میکروب را اسپری کند و همین کار را هم در مسیر شمال به جنوب ایالات متحده انجام دهد، می‌تواند چنین فاجعه‌ای را خلق کند».

بیماری‌های دیگری هم هستند که می‌توانند ایجاد مشکل کنند. مثلا آنفلوانزای مرغی H5N1، که دستگاه تنفسی را آلوده می‌کند و نرخ مرگ و میر بالایی در میان جوجه‌ها و مرغ و خروس‌های خانگی دارد.