فصل سوم: نگاهی به اندیشه های چپ گرایانه در نهضت مشروطه
در فصل سوم، اندیشه‌های چپ‌گرایانه در نهضت مشروطه معرفی و مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد. میرزاآقا‌خان کرمانی؛ دکتر نریمان نریمانف، محمد امین رسول‌زاده، حیدر خان عمواوغلی، سید جمال واعظ، ملک‌المتکلمین، سید حسن تقی‌زاده، میرزا ابراهیم آقا‌تبریزی، میرزا ابو‌الحسن خان معاضد‌السلطنه، سید جمال‌الدین اصفهانی، جهانگیر خان صور‌اسرافیل، محمد رضا مساوات، عبد‌الرحیم خلخالی، سلیمان میرزا اسکندری، میرزا محمود خان و علی اکبر خان دهخدا از جمله سر‌شناس‌ترین اندیشمندان چپ‌گرا، سوسیالیست و تندرو معرفی می‌شوند. همچنین از گروه‌ها و احزاب نیز سوسیال دموکرات قفقاز، حزب همت، حزب اجتماعیون عامیون( یا انجمن مجاهدین یا فرقه فدائیان) و فرقه دموکرات و از روز‌نامه‌ها نیز روز‌نامه صور‌اسرافیل همگی پایگاه و مروج اندیشه‌های سوسیالیستی و افراطی شناخته شده‌اند. در کتاب، اندیشه‌ها، اعمال و نتایج اعمال این افراد و گروه ها به صورت زیر ارائه شده است.
سوسیالیست‌های ایرانی همراهی با نهضت مشروطه را حرکتی تا‌کتیکی می‌دانستند که برای گذار به مرحله بعدی مبارزه(انقلاب) ضرورت داشت. آنها بر حسب ایدئولوژی خود، هم در مضمون و هم در شکل مبارزه سیاسی با اصلاح‌طلبان مشروطه‌خواه تفاوت داشتند. آرمان آنها فیصله دادن جنگ طبقاتی با لغو مالکیت خصوصی بود. چپ گرایان ایرانی در حساس‌ترین مرحله نهضت، یعنی تثبیت و تحکیم نهاد‌های مشروطه، نه تنها با نهضت همراهی نکر‌دند، بلکه با گفتار و کردار افراطی خود اسباب تزلزل در ارکان مشرو‌طیت را فراهم آوردند. جبهه افراطیون به رغم آنکه پایگاهی در میان مردم نداشت، لیکن در جریان‌های سیاسی بسیار تأثیر‌گذار بود. بی‌گمان این تأثیر‌گذاری، ابزاری جز افراطی‌گری و خشونت کلامی و فیزیکی( ترور) نداشت. افراطیون، آتش‌بیار معرکه مشرو‌طه‌ستیزان مستبدی بودند که دور سلطان خام اندیش و بی‌اعتماد نهضت اصلاحی را گرفته و هر آن، او را به بر انداختن اساس مشروطه ترغیب می‌کردند. بنابراین آن گروه از مبارزان سیاسی عصر مشروطه که مجذوب اندیشه‌های سوسیالیستی شدند، هیچگاه نتوانستند در عملکرد سیاسی به تحکیم مبانی نظام مشروطه و حکومت قانون کمک کنند.
فصل چهارم:اندیشه اقتصادی و جایگاه آن در جامعه مدرن
نویسندگان در این فصل ایدئولوژی و چارچوب فکری خود را بیان می کنند. آنها معتقدند اقتصاد، وجه قالب و تعیین کننده زندگی انسان معاصر است. اما می گویند اهمیت یافتن اقتصاد در جوامع مدرن را نباید اینگونه تعبیر کرد که انسان در جوامع امروزی نسبت به جوامع کهن، بیشتر در بند امور معیشتی و مادی زندگی است. آنچه در گذر زمان تحول یافته، اهمیت عینی مسئله معیشت نیست، بلکه تصور انسان از حیات مادی و رویکرد وی نسبت به امور مربوط به آن( مسایل اقتصادی) و تعمیم آن به سایر جنبه‌های حیات اجتماعی است.
نویسندگان می پندارند که اندیشه سیاسی و اجتماعی کهن ناگزیر مبتنی بر ارزش‌های کل‌گرایانه و جمع‌گرایانه است (فرد در خدمت نوع یا جمع) حال آنکه اندیشه سیاسی مدرن، معتقد به ارزش‌های فرد‌گرایانه مانند حق حیات، آزادی و مالکیت فردی است( جمع در خدمت تحقق خواسته‌های فردی). به همین ترتیب، اندیشه اقتصادی جدید و علم اقتصاد هم، به دنبال شکل‌گرفتن مفهوم فرد و حقوق فردی به وجود می‌آید. مفاهیم، ارزش‌ها و رویکرد اندیشه اقتصادی و علم اقتصاد، بخش مهم و حتی می‌توان گفت غالب اندیشه و فرهنگ مدرن را تشکیل می‌دهد. این جایگاه مهم، از تبعات و نتایج لا‌جرم اقتصادی مفاهیم و ارزش‌های فردی( حقوق مالکیت و آزادی‌های فردی) ناشی می‌شود. تحقق بخشیدن به ارزش‌های مردم مستلزم آزادی انتخاب فردی، مبادله آزاد و رقابت در همه سطوح اجتماعی است، که همگی در واقع مبانی اندیشه اقتصادی جدید را تشکیل می‌دهند. نظریه انتخاب و مبادله در اقتصاد مدرن و نظریه هماهنگی منافع فردی و جمعی، محدود به فعالیت اقتصادی نیست و تقریباً در تمام عصر‌های زندگی اجتماعی، سیاسی و فرهنگ کار‌برد دارد. به جرأت می‌توان گفت که پارادایم هماهنگی منافع فردی و جمعی که ریشه در نظریه انتخاب و اقتصاد مدرن دارد، پارادایم حاکم بر ارزش‌ها، اندیشه‌ها و رفتار‌های انسان مدرن است، و در مقابل کل‌گرایانه خودی- بیگانه جوامع پیش از مدرن قرار دارد.
نویسندگان در فصل چهارم به منشا معرفت شنا‌ختی و فلسفی اندیشه مدرن، مولفه های ارزشی اندیشه مدرن، اقتصاد سیاسی و جامعه مدنی، مصلحت عمومی در اندیشه مدرن و سنتی، حوزه خصوصی و حوزه عمومی فعالیت های انسان در جامعه، وسوسه های صنع گرایی و آنچه دیده می شود و آنچه دیده نمی شود، می پردازند و در این مباحث تفکر مدرنیته، تعقل نومینا‌لیستی، جان لاک و فلسفه سیاسی او در کتاب "دو رساله درباره حکومت مدنی"، بنیان جامعه مدنی، ملاک های مصلحت عمومی، منطق حاکم بر حوزه خصوصی زندگی و آرمانگرایی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
در مجموع، نویسندگان بیان می کنند کسانی که با منطق اقتصادی آشنایی ندارند و از چگونگی عملکرد نظم های خود سامان ده در حوزه خصوصی فعالیت های انسانی بی خبرند، اغلب از مداخله دولت به شدت دفاع می کنند. آنها به آنچه دیده می شود اعتماد می کنند و خواه نا خواه از درک آنچه دیده نمی شود، ناتوان هستند. از جمله آنچه که دیده نمی شود، تبعات منفی محدود کردن آزادی های فردی است. در اغلب موارد، محدود کردن آزادی های فردی از این رو قابل توجیه به نظر می رسد که ما زیان ناشی از چنین اقدامی را به طور مشخص نمی توانیم بدانیم. مولفین توصیه می کنند، باید برای مردم توضیح داد که اصل آزادی انتخاب فردی متعالی تر از آن است که قربانی مصلحت اندیشه های روزمره و کوته بینانه یک گروه از سیاستمداران و بوروکراتها شود و آزادی نه تنها لازمه کرامت انسان است، بلکه شرط لازم برای شکل گیری نظم های خود سامان ده و چند مرکزی در عرصه فعالیتهای اقتصادی است. پیشرفت های بزرگ بشری در سایه این نظم کارآمد و انتزاعی پدید آمده است. تحدید آزادی و مداخله دولت در حوزه مبادلات آزادانه فردی، با هر عذر و بهانه ای که صورت گیرد نتیجه ای جز لگدمال شدن کرامت انسانی و ناکارآمدی و فقر اقتصادی ندارد.
فصل پنجم:درباره سازمان سیاسی جامعه
این فصل به بررسی آرای مختلف در خصوص دولت و نحوه اداره جامعه می پردازد. از نگاه نویسندگان به طور کلی حکومت ها به دو دسته تقسیم می شوند، حکومت هایی از مقوله چیرگی و تسلط و حکومت هایی از نوع مدیریت امور جمعی جامعه. اما آنچه از نوع دوم حکومت ها مد نظر است همان دموکراسی های نمایندگی مبتنی بر احزاب است که در آنها آزادی های فردی در حد اعلا مورد احترام قرار دارد. در خصوص آزادی ها، آزادی اندیشه پایه و اساس تمام مفاهیم آزادی معرفی می شود و پس از آن آزادی بیان و قلم در رده بعدی قرار می گیردو همچنین در خصوص لزوم و ضرورت تحزب و رقابت احزاب، تربیت مدیران توسط احزاب و مخاطرات نظام حزبی توضیحاتی داده می شود.
به اعتقاد نویسندگان آنچه پایه و اساس فرهنگ سیاسی امروزه است، آزادی اندیشه است. آزادی اندیشه برای انسان فطری است. با خبر شدن از مکنونات فکری دیگران، فقط بر اساس یک مراوده داوطلبانه افکار امکان پذیر می شود. از سوی دیگر رفتار انسانها از انتظارات، بیم و امیدها، اندیشه ها و خلاصه آنچه که در ذهن انسانها می گذرد ریشه می گیرد. ریشه بسیاری از رفتارها و عملکرد ما اندیشه های ماست. اگر آزادی اندیشه وجود نداشته باشد و افراد نگران اظهار نظر صادقانه و ظاهر نمودن افکار خود باشند، به رفتار ریاکارانه و یا مخفی کاری می پردازند. این شرایط باعث می گردد کسانی که معیارهای اخلاقی برتر دارند و حاضر به تن دادن به دورویی نیستند، از مشارکت اجتماعی کنار کشند ولی آنهایی که آمادگی رفتار ریاکارانه و اصول اخلاقی ضعیف تر دارند در صحنه باقی بمانند. فون هایک برنده جایزه نوبل استدلال می کند که در جوامع استبدادی نابکارترین افراد به بالاترین مناصب می رسند.
در این فصل، نظرات و پیشنهادهای مولفین در خصوص مصلحت جمع و منزلت فرد، مشارکت مردم در اداره امور جامعه، جمع بندی ارجحیت های فردی و لزوم تعدد احزاب، فلسفه وجودی احزاب سیاسی، احزاب رقیب و نظارت مستمر، احزاب سیاسی و تربیت مدیران لایق و خطر های نظام حزبی بیان می گردد.
فصل ششم: تلاش معاش و چگونگی نظام اقتصادی یک جامعه
در این فصل ضمن بیان مزایای رقابت آزاد و منافع اجتماعی ناشی از پیگیری نفع شخصی، به بیان پاره ای از ناکارآمدی های نظام اقتصاد آزاد و آن دسته از منافع جمعی که از طریق پی گیری منافع فرد حاصل نمی شود پرداخته می شود و راه حل هایی برای آنها ارائه می گردد. نویسندگان کالای خصوصی و کالای عمومی را به شکل زیر تعریف می کنند. منظور از کالای خصوصی کالایی است که مصرف آن توسط یک مصرف کننده، امکان مصرف همزمان آن توسط سایرین را منتفی می کند و کالایی است که در بازار عرضه و تقاضا، امکان داد و ستد آن وجود دارد. با این وجود، گروه مهمی از دستاورد های فکر و کار انسان وجود دارد که از طریق پی گیری منافع شخصی قابل تامین و تولید نیستند. در این گونه موارد، افراد دارای انگیزه کافی برای برای انجام کاری نیستند که فایده اجتماعی دارد، چراکه برای آنها فایده شخصی در بر ندارد. بنابراین یا در مواردی دولت ها بایستی انگیزه لازم را از محل بودجه عمومی ایجاد کنند و یا از طریق ایجاد قوانین حفظ حقوق مالکیت معنوی، امکان ساخت و کپی کردن بدون مجوز و ضایع کردن حق تولید کننده، مبتکر و مخترع را محدود کنند.
کالاها و خدمات عمومی از دو ویژگی برخوردار هستند اول اینکه امکان جلوگیری از مصرف شخص یا اشخاصی از آن کالاها و خدمات وجود ندارد و دیگری رقابت نکردن درمصرف آن کالاها و خدمات است. بر اساس متون علمی و دستاورد های علم اقتصاد، نویسندگان توصیه می کنند که کالای خصوصی توسط مردم و کالای عمومی توسط دولت ارائه گردد. همچنین مصادیق شکست بازار را کنترل آلودگی محیط زیست، تولید و تخصیص کالاهای عمومی، جلوگیری از کژ منشی ها و مخاطرات اخلاقی، عدالت اجتماعی و مدیریت کلان اقتصادی در قالب سیاست های پولی و مالی معرقی می نمایند و عنوان می کنند که این موارد نیز از جمله مواردی است که دخالت دولت در آن، برای جبران سازوکار نا مناسب بازار، پیشنهاد شده است.
فصل هفتم: حکومت قانون
در این فصل به ضرورت وجود قانون و ویژگی های جامعه قانونمدار و حکومت های محدود به قانون اشاره شده است.حکومت قانون به این معنا به کار گرفته شده که قواعد عام و همه شمولی وجود داشته باشد که پیروی از این قواعد برای به صورت یکسان برای همه الزامی باشد. البته این قواعد و قوانین باید مبتنی بر آزادی های فردی و ضامن آن باشند. این امر به معنای ارتباط مستقیم مفهوم حکومت قانون با مفهوم آزادی و حقوق فردی است. ویژگی های قوانین حاکم بر عملکرد و زندگی مردم، بر اساس تفکرات فلسفی غربی و تجارب کشور های پیشرفته نیز مورد اشاره قرار گرفته است. همچنین حکومت قانون و نقش دولت، حکومت قانون و نظام اقتصادی و در نهایت ویژگی های عام قوانین اقتصادی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
نویسندگان معتقدند که نظام های حقوقی، چه آنهایی که به حقوق و آزادی های سیاسی افراد شکل می دهند و برای برپایی و صیانت از آن تنظیم می شوند و چه آنهایی که حقوق افراد را در زندگی اقتصادی رقابتی تعریف می کنند، بر مفاهیمی استوار هستند که ریشه در فلسفه مکتب کرامت فرد دارند. برای اینکه فرد انسانی به رسمیت شناخته شود و از منزلت و حقوق و آزادی های فردی برخوردار شود، ضرورتا می بایست در چارچوب قانونی و حقوقی برای اداره امور خود و جامعه خود قرار گیرد. مفهوم قانون در معنای مدرن آن دارای چند ویژگی عمده است. یکم اینکه قانون بایستی بر مبنای حقوق و آزادی های اساسی و پاسداری از آنها تنظیم شده باشد. دوم اینکه قوانینی که حاکم بر عملکرد و زندگی مردم است، می بایست منصفانه باشند. سوم، همه شمول بودن حکومت قانون و چهارم اینکه قانون می بایست ناظر بر ایجاد سازمان و نظم اجتماعی باشد.
محمد علی مرادی در نقدی بر کتاب اندیشه آزادی نوشته :
آنچنان که نویسندگان محترم کتاب در نتیجه کتاب تاکید کردند که چرا خرد ورزی دنیای مدرن تنوانسته در کشور ما ریشه دواند به این فرضیه اصلی می رسند که مهمترین عنصر تشکیل دهنده اندیشه مدرن و به تبع آن جامعه مدرن مفهوم و منزلت فرد همیشه مورد غفلت اکثر اندیشمندان ایرانی قرار گرفته است و از این رو در نتیجه این غفلت دور افتادن از هدف اصلی و گرفتار آمدن در دور باطل چالش های بی حاصل سیاسی و اجتماعی و اقتصادی بوده است. نویسندگان در ادامه به فرضیه دیگری می رسند که تداوم تفکر و ارزش های جمع گرایانه سنتی قبیله ای کهن و طرح آنها در قال مفاهیمی مانند ملی گرائی و سوسیالیسم و عدالت اجتماعی و مصلحت عمومی بوده است. کتاب مانند اکثریت قریب به اتفاق کتبی که در این زمینه انتشار یافته است فاقد اسلوب علمی است و کمتر به مبانی مسائل و دگریسی مفاهیم در چرخش زبانی می پردازد این بدین شکل است که کتاب در تحلیلی که از تحولات غرب ارائه می دهد بی توجه به مباحث نظری ساختار آکادمیک غرب در این زمینه است. اینکه آیا تحولات اروپا در عرصه نظری یا در عرصه عمل بوده است، آیا نخست با عمل بوده است که آزادی رقم خورده است یا در حوزه نظر مطلبی است که می تواند افق های نظری را باز کند آنگاه که این پایه روشن شد نسبت این عمل و نظر سنجیده شود. اینجا دو دور نما و دو جهت خود را نشان خواهد داد قبول هر کدام از این فروض است که گزارش از موضوع را تعیین می کند، اگر تحولات در عرصه عمل است باید به عمگرایان توجه شود و عمل و کنش آنان مورد نقد در عرصه عمل قرار گیرد اما اگر مسئله در حوزه نظر است باید به مبانی نظری جامعه و ساختار علوم سنتی توجه شود و با آنها وارد چالش شد. اینجا مقصود از عمل عرصه های عمل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، است که صنعتگران و سیاست مداران و دیگر عملگران این دوره تاریخی را شامل می شود. اما گویا نویسندگان مسئله را در قلمرو نظر جستجو می کنند اما ما هیچ بحث جدی در مبانی تئولوژی و فلسفه غرب و سنت فکری ایران دوران اسلامی مشاهده نمی کنیم اینکه مرتب بیان شود که به فرد توجه نشده است نمی تواند بحث نظری باشد اگر می خواهیم شکل گیری یا عدم شکل گیری فرد را در عرصه نظر دنبال کنیم ناگزیر باید به موضوع ،، من ،، بپردازیم و دریابیم سرنوشت من در روند تاریخی خود چگونه به سوژه ارتقا یافت و چگونه من از خصلت جوهری خود به کنش رسید و به شخص تبدیل شد آنگاه در میسر خود چگونه کنش خود را موضوع تامل قرار داد و چگونه تحول جوهر به سوژه ممکن شد تا از این رهگدر به من کنشگر و با کارکرد رسید همه داستان دل انگیز دنیای اندیشه غربی است که با ساده سازی مانند آنچه در کتاب اندیشه آزادی رقم خورده بسیار متفاوت است ، شاید بتوان گفت داستان غم انگیز تاریخ ما که نویسندگان در صدد بیان آن هستند ، داستان همین ساده کردن قضایا است چند صباحی قبل می خواستیم سوسیالیسم را با ساده کردن فلسفه در فرمهای جورج پولیستر و یا اقتصاد به زبان ساده و امثالهم اجرا کنیم امروز که در جهان چیزی دیگر مد شده همین ساده اندیشه ای را در دفاع از به اصطلاح سرمایه و دفاع از فرد دنبال می کنیم و هر مطلب جدی را که مبنی بر تضاد فرد و جمع ، دولت و جامعه، حقوق و اخلاق، درون و برون است را ساده کرده و آن را به پیکارهای ایدئولوژیک تبدیل می کنیم و بالفاصله در سمتی از این تناقص های بنیادین بشر می ایستیم و غافل از آنیم که جوامع متمدن امروز نه سرمایه داری اند و نه سوسیالیستی بلکه این جوامع بطور مداوم در حال ترکیب هستند تا که دینامیزمی پویا ایجاد کنند در واقع این جوامع جدال مداوم و تامل دراین تناقضها هستند. اینجاست که «ایده آزادی با ایده عدالت» در کنار هم توامان اند هم چنین «آزادی و امنیت» و هم چنین « ثبات و تغییر» قدرت و نقد قدرت این تضاد مداوم و تنش همیشگی است که اندیشه تراژیک را رقم می زند تا این بیان کانت معنا گیرد که پرنده در آسمان پرواز می کرد و با خود می اندیشید که اگر هوا نبود چگونه من می توانستم بیشتر پرواز کنم پرنده اما نمی دانست که اگر هوا نبود او اساسا نمی توانست پرواز کند. از این رو منافع فرد همواره در وحدت و تضاد با علایق عمومی است، حل هر کدام از این تناقض ها منجر به مرگ بشر می شود و توتالیتریسم در فرم چپ و راست در توهم است تا که این تناقص های پویای ساحت بشری را حل کند. کتاب اندیشه آزادی روایت ساده شده از ایده و مفهوم آزادی است ما باید از این ساده سازی ها عبور کنیم این ضرورتی اساسی برای سرنوشت ماست .
نظر شما