نقدِ مادر کشی

اگر که سرزمین را و آب و خاک را که پرورانندۀ و در برگیرنده یک ملت و کشور است ، نمادی از "مادر" بدانیم - که نمادی نیکو است- ، آنچه را که می تواند در کار نابود کردن آب و خاک به کار برود "مادرکشی" نام نهادن اشتباه نیست ؛ اما آنچه اشتباه است دست آلودن به کار نقد است وقتی که در پرداختنِ نقد، تنها به پای صحبت هایِ یک سمتِ یک ماجرا بنشینی . و تنها صحبت های یکی از طرفین یک ماجرا را مستند کنی . و کلامی ، حرفی ، سخنی از طرف دوم ماجرا را به تصویر نکشی . و بعد که دوربین را از روی شانه ات به زمین نهادی، شات هایی که این سو و آن سو گرفته ای جمع کنی و نام "مادرکشی" بر آن بنهی و سرفراز ، در برابر دیدگان دیگران قرار دهی.

ماجرایِ مادرکشی چیست ؟

بحرانی به نام بحرانِ آب ، در پیش روی سرزمین ما ایران، قرار گرفته است. این بحران ، تلخ تر و وحشتناک تر از آن است که مورد غفلت واقع شود. تا این جای کار درست. اما اینکه یکی پیدا شده و برای آگاهی رسانی در باب این بحرانِ بزرگ، دوربین اش را به سمت صنعت سدسازی نشانه رفته ، و برای گرفتن یقۀ مقصر این بحران ، سدسازی را به عنوان مسبب علم کرده ، و در عین حال در مستند تولیدی اش در هیچ کجا با متولیان امر مدیریت منابع آب و سدسازی حتی شصت ثانیه (؟!) مصاحبه نکرده را چه باید نام نهاد ؟ مستند مادرکشی؟
آیا می شود که فردی مستندی در نقدِ ساختِ برج میلاد تهران بسازد و در هیچ کجای مستند به پای حرف های طراحان و سازندگان برج میلاد ننشیند؟ آیا می شود در ژاپن کسی بگوید چرا در احداث مسیر خط آهن پرسرعت شمال ژاپن از توکیو تا سندای به اکوسیستم آسیب زده شده و بعد در مستندش فقط به سراغ منتقدان این پروژه عظیم برود؟ و حرفی از متولیان پروژه پخش نشود؟
اگر کسی مستندی در باب مترو شیراز ساخت و حرفهایی از اثرات منفی مترو بر آثار باستانی یا باغات شیراز طرح کرد و به پای صحبت های مجری طرح مترو که شاید خود نیز فرزند شیراز باشد و دلداده آن شهر کهن نرفت ، شگفت نیست ؟

«تغییرات اقلیمی» کجای مادرکشی است ؟

در تمام این مستند ، در هیچ کجا به موضوع "تغییرات اقلیمی" اشاره ای نمی شود. هبذا ! چنان القا می شود که تمام مشکل بی آبی کشور ناشی از امر سد سازی و سیاست های غلط در احداث سد ها و یا احداث صنایع آب بر (نظیر فولاد) در مناطق کم آب است. در شرایطی که در دنیای امروز بسیاری از کشورها با خشکسالی های وسیع ناشی از تغییرات اقلیمی مواجه شده اند ، باید از بزرگواران دلسوز و ذوق زدۀ مادرکشی پرسید که ای شمایان! پس موضوع تغییرات اقلیمی که امروز عامل خشکسالی در بسیاری از کشورهای دنیاست در کجای این مستند طرح شده است؟ همه مقصر خشک شدن منابع آبی کشور از سدسازی است؟
کشور پر آب آمریکا در سال گذشته با مشکل جدی کم آبی در ایالت کالیفرنیا مواجه شد حال آنکه مثلا در ایالت میشیگان یا ایلینوی چیزی به نام کم آبی اصلا وجود ندارد. آیا مسبب این امر سدسازی های گسترده در کالیفرنیا بوده یا تغییرات اقلیمی؟

شگفتی های مادر کشی  
گفتن حرف های درشت ، در بسیاری مواقع باعث جذاب تر شدن یک اثر رسانه ای می شود. گاهی از اوقات درشت گویی، برخی مرزها را رد می کند و با ورود به بی دقتی، موجبات تعجب را فراهم می کند. چند نمونه از این دست گفته ها را در این مستند ببینیم:
1- تعیین تکلیف فن سالاران : فن سالاران را باید کناری نهاد؟! جمله ای در این مستند بیان می شود که مزید تحیر است. در یکی از مصاحبه ها ، به صراحت چنین عنوان می شود که :
"ما، در توسعۀ کشورمان نگاه فن سالارانه را امری مقدس می دانیم در حالی که تصمیمات را جامعه باید بگیرد و نه فن سالار".(دقیقه 48)
سوال اینجاست که در کشورهای توسعه یافته زمام امور تخصصی به دست تحصیلکردگان آن رشته ها سپرده شده است یا مردم جامعه؟ آیا نظام سلامت یک کشور را باید به دست متخصصین پزشکی سپرد یا به دست جامعه ؟ اینکه گفته شود فن سالار و متخصص را باید کناری نهاد و کار را به دست مردمان سپرد، امروز با چه مبنای علمی و عقلی بیان می شود؟ مدیریت منابع آب کشور را باید به دست جامعه سپرد؟
2- جنوب تهران هر سال سی و شش سانتیمتر نشست می کند ؟! یکی از صحبت های عجیبی که در این مستند طرح شده است (دقیقه هفتادوسه) این است که در "جنوب تهران" زمین سالانه سی و شش سانتیمتر نشست دارد. کلمه کلی و غیر مشخص «جنوبِ تهران» دلالت به کدام بخش یا دشت از جنوب تهران دارد؟ جالب اینجاست که گوینده این صحبت آقای محمد درویش است که مشخص نیست چرا با ایشان در این حوزه و بحث های مرتبط با ژئوتکنیک، سد سازی و منابع آب مصاحبه شده است؟ میزان بی دقتی در این مستند به نحوی است که آقای درویش در زیرنویس "معاون سازمان محیط زیست" معرفی شده است حال آنکه وی "مدیرکل دفتر مشارکت مردمی" سازمان محیط زیست است. سوال از مستندی که تا این حد حتی در درج سمت رسمی بی دقت عمل می کند این است که تخصص آقای درویش چیست که با ایشان در زمینه سدسازی و نشست زمین مصاحبه کرده اید ؟ ارتباط دفتر مشارکت مردمی با نقد مدیریت منابع آب و صنعت سدسازی چیست؟ بر چه اساسی یک فرد غیرمتخصص به خود اجازه می دهد که بگوید روزولت افسانه ای در کنار سد پهن پیکر وعظیم هووِر آمریکا چیزی بود که بعدها خیلی ها خواستند "کاریکاتور" آن ماجرا را در کشورشان داشته باشند. تحلیل تا بدین پایه غیرمرتبط ؟ یعنی هر آنچه سد ساخته شده کاریکاتور سد ایالت آریزونای آمریکاست؟ آیا سد کرج که امروز بخش مهمی از آب آشامیدنی تهران بزرگ را تامین می کند، کاریکاتور هووِر است؟

حیرت اندر حیرت مادرکشی
پروژه عظیمی به نام سد گــتوَند را در عرض کمتر از سه دقیقه به نکبت بار ترین پروژه مهندسی کشور تنزّل و تقلیل دادن ، از حیرت های این مستند است. در دقیقه 43 تا 46 این مستند به موضوع پروژه عظیم سد گتوند پرداخته می شود و عنوان می شود که این سد در نزدیکی معدن نمک گچساران ساخته شده ، و این "جنایتی" بوده که آبِ شور آن باعث خشک شدن و بی سر شدن نخل های نخلستان های خوزستان شده است.
در این مستند هیچ اشاره ای به عقبۀ این ماجرا نمی شود. در خصوص شوری آب سد گتوند، اختلاف فیمابین سازمان محیط زیست و کافرمای طرح ( آب و نیرو) و مشاور طرح (مهاب قدس) در جلسات کارشناسی متعدّد مورد بحث قرار گرفته و در نهایت تصمیم گیری به موسسه تحقیقات آب دانشگاه تهران به حکمیت گذاشته می شود. مرکز تحقیقاتی مذکور در دانشگاه تهران پس از چندماه مطالعه مجدد، نتیجه می گیرد که مدیریت مخزن با موفقیت عمل کرده و در خصوص معیار کیفیت آب ( ذره یا جامدات محلول بر واحد حجم) خروجی قابل قبولی از آب سد وجود دارد و حتی نیاز به احداث خط لوله آب شور هم نیست. کدام یک از این مباحث در خصوص تاریخچۀ گتوند در این مستند مطرح شده است؟ هیچ. چرا؟ چطور می شود که یک بحث تا این حد فنی و کارشناسی در مستندی به صورت یکسویه منعکس می شود؟ در شبکه اجتماعی تلگرام همین سه چهار دقیقه بحثِ منکوب کردن سد گـتوند به شکل گسترده ای در حال دست به دست شدن در میان شهروندان کشورمان است و بارها از جانب دوستان مختلف به یکدیگر "فوروارد" می شود که « ببینید چه جنایت سد سازی ای در کشور ما صورت گرفته است». به تعبیر مولوی
حیرت اندر حیرت آمد این قصص
بیـهُــشیّ خاصِگان اَنـدر اَخـصّ
جالب اینجاست که همین چند روز پیش در سیلاب بهاره امسال ، اگر این سـد نبود بخش های زیادی از شهر اهواز و شهرهای بالادست تا دزفول متحمل خسارات وحشتناک ناشی از سیل می شد. نزدیک به دویست میلیون متر مکعب آب سیلاب در مدت چهار روز بارش وارد مخازن سدهای خوزستان شد و این رویدادی بود که همین چند روز پیش در مقابل دیدگان ما رخ داد.
نکته جالب تر در بحث سد گتوند اینکه، در این مستند بلافاصله پس از بحث شوری آب این سد، صحبت های نخل دار خوزستانی حاشیه اروند نشان داده می شود که گفت: «این نخلستان از سال 1386 بخاطر آب شور شروع به خشک شدن کرده است» در حالی که در همین مستند نشان داده می شود که آبگیری سد گتوند از مرداد 1390 بوده است (چهار سال بعد) ! و مضافاً اینکه گتوند در محدوده شمال خوزستان روی رود کارون احداث شده و این چه ربطی به نخلستان های آبادان و مجاورت اروند و جنوب دشت شادگان دارد ؟

نقاط قوّت مادرکشی

در بحث حساسیت مستند در خصوص محیط زیست ایران، پرداختن به موضوع چاههای کشاورزی و برداشت گسترده آب از سفره های آب زیرزمینی به منظور کاشت محصولاتی همچون گوجه فرنگی ، هندوانه و ... و پایین رفتن سطح آب سفره ها ، از بحث های خوب مطرح در این مستند است. پرداختن به مفهوم «آبِ مجازی» و اینکه چرا ما باید محصولات کشاورزی ای تولید کنیم که ارزش افزودۀ آن محصول، از ارزش افزوده صادر کردنِ آبِ مصرفی برایِ آن محصول کمتر است. اینکه برخی دشت های کشور به علت برداشت بی رویه آب چاههایِ عمیق کشاورزی دچار فرونشست شده اند و ارایه تصاویری در باب این موضوعات از نقاط قوت مستند است.
همچنین اشاره بر احداث صنایع آب بر نظیر نیروگاه و فولاد در دشت های کم آب نیز از موارد نسبتاً خوب از بحث های مطروحه است؛ هرچند که در همین بحث هم کلی گویی صورت گرفته و به عنوان مثال در خصوص تاریخچه احداث فولاد مبارکه صحبتی با مدیران وزارت صنایع نمی شود که دلایل سازندگان از مکان یابی فولاد مبارکه چه بوده است؟
در بخش فنی کار نیز، تدوین خوب و استفاده از موسیقی مناسب از ویژگیهای خوب این اثر است. ارجاعات خوب به دو مستند قدیمی در کشورمان ، «باد صبا» و «علف» (کوچ طوایف بختیاری) از نقاط ارزنده در کار تنظیم و تدوین اثر است که به مصداق "عیب می جمله چو گفتی هنرش نیز بگوی" باید بدانها اشاره شود.

دست مریزاد
به این یک سویه به قاضی رفتن تولیدکنندگان اثر دست مریزادی باید گفت. این دست قضاوت کردن ها چه زیبا به ذهن می نشاند آن آیه زیبا را که شاکی راجع به متشاکی به قاضی گفت :« اين [شخص] برادرِ من است او را نود و نه ميش و مرا يك ميش است و مى‏گويد آن یکی را هم به من بسپار و در سخنورى بر من غالب آمده است . [داوود] گفت قطعا او در مطالبه ميش تو [اضافه] بر ميش‏هاى خودش بر تو ستم كرده است...» (ص ۲۳ و ۲4).
قاضی ای که تنها با شنیدن چنین کلامی از یکی از طرفین به قضاوت می نشیند. دنیای امروز، دنیای رسانه و مدیا است و در این حوزۀ رسانه حرف زدن و بر مسند قضاوت نشستن یعنی اذهان و افکارِ شهروندان را با قضاوت خود همراه کردن. درود آیا باید گفت بر آنها که بحران کم آبی را اینگونه به قضاوت اذهان برده اند؟!
موضوع آب ، کم آبی و بی آبی از مهمترین چالش های سرزمین ما در سالهای پیش روست. برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی خطری است که در وادی رسانه های جمعی بدان کمتر پرداخته شده است. پرداختن به این مهم امری ضروری و لازم است ولی امید آن می رود که در آینده افرادی صاحب دقت و دور از هیجان در این وادی گام زنند. آنچه در این یادداشت رفت نه حمایت از سد سازی و نه پرداختن به نقد توهم توسعه توسط کمیل سوهانی بود . بلکه اشارتی بود به ملزوماتِ اولیۀ ساخت یک اثر مستند. اینکه در یک بحث تخصصی، باید حرفهای هر دوسمت ماجرا را به قاب تصویر کشید. مادرکشی با این کلام که سدسازان ایران زمین مشتی ماموران اجرای ماموریت هیدرولیکی که از نیم قرن قبل با اجرای اصل چهار ترومن به کار گماشته شده و همچنان با قدرت به کار خود ادامه می دهند ، شروع می شود ولی در هیچ کجا (به جز چند ثانیه از صحبت های وزیر نیرو) به صحبت با همین مهندسان که فرزندان این آب و خاک اند و یحتمل در دانایی کمتر از کمیل سوهانی نیستند ، به صحبتی نمی پردازد. چه وقتی که تو جمعی را به یک حکم از قبل محکوم کرده باشی نیازی هم به صحبت با آنها در مستندت نداری. مستند "مادرکشی" یکی از فجایع امر آگاهی رسانی به مردم و متخصصین یک کشور در حوزه رسانه های تصویری است. فاجعه ای که اگر باب شود، باید منبعد در هر حوزه تخصصی دیگر نیز به انتظار مادرکشی 2 ، مادرکشی 3 و خواهرکشی و مادرکشی های بی انتها، هیجانی و یک سویۀ دیگر بنشینیم . و اَفوا الکیلَ اِذا کِلتم.