روزنامه قانون نوشت: سفال‌های تولید شده در منطقه بلوچستان كلا به رنگ قرمز جغكی هستند. (جغك نام گیاهی محلی است كه از ریشه آن برای رنگ كردن كشك و خاج‌های پشم استفاده می‌كنند.)
در كلپورگان مراحل اصلی ساخت سفال به عهده زنان است. زنان سفالگر كلپورگان هرگز از چرخ سفالگری استفاده نمی‌كنند. در این روش تمام مراحل كار كه شامل فشاردهی، شكل دهی و قوس‌دهی است، با دست انجام می‌گیرد. سفال‌ها فاقد لعابند و سطوح ظروف كاربردی با یك سنگ، صاف و هموار شده و صیقل داده می‌شوند.
مشخصه‌ای كه كلپورگان را از سایر مناطق سفالگری متمایز كرده شیوه ساخت سفال با روش چهار تا شش هزار سال قبل است كه دست نخورده باقی مانده و تنها كارگاهی كه هنوز به شیوه بدوی فعال و پا برجا كارش را ادامه می‌دهد كارگاه سفال كلپورگان است.
ویژگی‌های سفال كلپورگان
١ـ تمام امور ظریف توسط زنان انجام می‌گیرد و مردان فقط كارهایی مثل آماده كردن گل و پختن سفال را انجام می‌دهند.
٢ ـ برای تهیه سفال از چرخ سفالگری استفاده نمی‌شود و تمام سفال‌ها با روش سنتی و به كمك دست ساخته می‌شوند.
٣ ـ سفال‌ها بدون لعاب هستند.
٤ ـ طرح‌ها و نقش‌های روی سفال‌ها بیشتر هندسی هستند و معمولا شامل یك دایره توخالی یك دایره توپر و یك خط است كه با هم تركیب یافته‌اند.
طرز تهیه سفال در كلپورگان
خاك مورد استفاده برای تهیه سفال‌ها از فاصله دو تا سه كیلومتری كارگاه كلپورگان یعنی معدن خاك رس مشكوتان تامین می‌شود. در گذشته این خاك را با چهارپایان یا سبدهای مخصوص «كچو» به كارگاه حمل می‌كردند اما امروز با بیل مكانیكی خاك را جمع می‌كنند و با كمپرسی به محل كارگاه انتقال می‌دهند.
تهیه گل رس
برای جداسازی ناخالصی از خاك ابتدا آن را سرند كرده و سپس آن را در حوضچه دوطبقه‌ای می‌ریزند و به آن آب اضافه می‌كنند (شست‌وشوی خاك) و سپس خاك را داخل آب به هم می‌زنند تا ذرات خاك در آب به صورت معلق درآیند. بعد دوغاب حاصل را از صافی و لوله به حوضچه دوم كه با اولی اختلاف سطح دارد و پایین‌تر است، منتقل می‌كنند و برای اینكه ناخالصی‌ها از حوضچه اول به حوضچه دوم وارد نشوند، معمولا داخل لوله مذكور چند توری تعبیه می‌كنند تا آخرین ذراتی كه در محلول باقیمانده جدا شوند.
دوغاب را در حوضچه دوم به مدت دو روز نگه‌می‌دارند تا آب آن بخار شود و بعد گل به دست آمده را با مقداری از همان خاك قبلی ورز می‌دهند تا آماده كار شود. در اصطلاح محلی مخلوط به دست‌آمده «هاجك» نام دارد و رنگ این مخلوط معمولا خاكستری متمایل به سبز روشن است. اما پس از پخت در كوره به رنگ نارنجی درمی‌آید تا این مرحله، كارها به عهده مردان است.
تكنیك‌های ساخت
- روش پینچ (pinch) برای ساختن سفال با این شیوه از یك صفحه‌گردان كه جنسش از سفال است، استفاده می‌كنند. این صفحه‌گردان «بونو» نام دارد. ابتدا مقدار مشخصی از گل را ورز می‌دهند و آن را روی بونو كه معمولا روی آن پارچه‌ای برای نچسبیدن گل قرار داده شده، می‌گذارند و حفره‌ای با انگشتان دست در میان گل ایجاد می‌كنند و سپس همراه با چرخش گل روی بونو حفره ایجاد شده را با انگشتان دو دست به تدریج گشاد می‌كنند. با این عمل دیواره ظرف نازك می‌شود. در حین انجام این عمل از تكه چوبی به طول حداكثر ٢٠ سانتیمتر برای هدایت دیواره ظرف به جهت‌های مختلف استفاده می‌كنند. با این شیوه ضخامت دیواره‌های ظرف در همه قسمت‌های موردنظر سفالگر یكسان می‌شود. در اصطلاح محلی به این تكه چوب «گل موش» می‌گویند.
- روش لوله‌ای یا فتیله‌ای (كویل) در این روش ابتدا پارچه‌ای را روی بونو پهن كرده و مقدار مشخصی از گل را روی پارچه قرار می‌دهند. در این روش برای ساختن ظرف، گل را به صورت لوله‌هایی با ضخامت موردنظر درست كرده و به ترتیب روی هم می‌گذارند تا شكل مورد نظر درست شود، پس از آنكه ظرف ساخته شد آن را در معرض آفتاب قرار می‌دهند تا كاملا خشك شود. این كار شاید چندین روز طول بكشد. پس از خشك شدن سفال، سطح خارجی آن را با سنگ مخصوصی به نام «سائنوك» صیقل می‌دهند و با این عمل سطح سفال خام برای نقاشی و تزیین آماده می‌شود.
تزیین سفال‌ها
سفالگران كلپورگان برای تزیین و نقاشی از سنگی به نام «تیتوك» استفاده می‌كنند. این سنگ از بین دو كوه «كوران» و «كمكار» در ١٢٥ كیلومتری كلپورگان استخراج می‌شود. این سنگ نوعی سنگ منگنز است و رنگی كه از آن به دست می‌آید قهوه‌ای است و پس از پخت در كوره ثابت می‌ماند. برای به دست آوردن رنگ از این سنگ، تكه‌ای از آن را روی یك سنگ دیگر كه بزرگ‌تراست و «وانك» نام دارد می‌سایند. در نتیجه این سایش سنگ «وانك» گود می‌شود واز سنگ «تیتوك» نیز پودری به دست می‌آید كه در همان گودی «وانك» جمع می‌شود، سپس برای ساختن جوهر نقاشی در همان گودی «وانك»، روی پودر سنگ «تیتوك» آب می‌ریزند و آنها را در هم حل می‌كنند به این ترتیب جوهر نقاشی به دست می‌آید.
برای رسم تزیینات روی قطعه‌های سفالی از یك تكه چوب به اندازه چوب كبریت استفاده می‌كنند. سفالگر چوبی را كه معمولا از جنس چوب درخت خرماست بین انگشتانش گرفته و بعد چوب و انگشت اول را مشتركا در جوهر زده و همچون قلم روان نویس مقدار كمی مایع روی سر انگشتانش جمع می‌شود، با این كار می‌توان به دفعات و بدون توقف تزیینات بیشتری را رسم كرد.
نقش‌ها و طرح‌ها
تمام سفال‌ها پس از ساخت، ١٠ روز در معرض تابش آفتاب قرار می‌گیرند تا كاملا خشك شوند. سپس آنها را با رنگی كه از سنگ «تیتوك» می‌سازند، تزیین كرده و بعد از آن داخل كوره می‌گذارند تا پخته شوند.
«چت محیلوك» و «گل» نام برخی نقش‌های محلی است. این نقش‌ها ساده و تا حدی انتزاعی هستند.
بیشتر تزیینات از چهار نوع نقش تشكیل شده‌اند:
١ ـ دایره‌های توخالی
٢ ـ دایره‌های توپر
٣ ـ خطوط میله ای
٤ ـ نیم دایره‌ها
كوره‌ها و شیوه پخت
كوره‌های سنتی در بلوچستان در زمین حفر شده و معمولا به‌صورت گودالی گرد هستند كه قطر دهانه آن یك متر، قطر قسمت پایین سه متر و عمق آن حدود ٥/٢ متر است. داخل برخی كوره‌ها را با كاه گل اندود می‌كنند. ظروف پس از آنكه در آفتاب خشك و رنگ‌آمیزی شدند، یك ردیف در كنار دیوار داخلی كوره و ردیف دیگر با فاصله نیم متری از ردیف اول چیده می‌شوند. ظروف روی خشت‌های پخته شده گداخته می‌شوند و در چند ردیف روی هم قرار می‌گیرند. در وسط كوره و بین دو ردیف با چوب آتش روشن می‌كنند، آتش در تمام روز اول روشن است و شب آن را خاموش می‌كنند. روز بعد برای بار دوم آتش را روشن می‌كنند و در پایان روز دوم در كوره را محكم با كاه گل می‌پوشانند و به مدت دو روز به همان حالت باقی می‌گذارند، بعد از آن، در كوره را باز می‌كنند و پس از آنكه كوره كاملا سرد شد سفال‌ها را بیرون می‌آورند.
۴۷۴۷
نظر شما