مادی‌ها، ظرفیتی بزرگ برای توسعه گردشگری نصف جهان| سبزراه‌هایی که مغفول مانده است

مریم قمریان -اصفهانی‌ها پس از سال‌ها خشکسالی، در ماه‌های پایانی سال گذشته بارش‌های خوبی را در شهر و دیار خود شاهد بودند، برف و باران در زمستان امسال بارها میهمان اصفهان شد و شادی و طراوت خاصی به شهر بخشید به نوعی که پس از مدتها بیش از ۷۲ ساعت بارش مداوم و بی وقفه باران در شهر اصفهان را شاهد بودیم موضوعی که تا دو دهه پیش در اصفهان چیز عجیبی نبود.

در شرایطی که در بیش از دو دهه گذشته چنین بارشی در اصفهان بی‌سابقه بوده‌ است اما این بارش‌های مداوم مشکل حادی برای شهر اصفهان ایجاد نکرد که یکی از علت‌های آن وجود شریان‌های حیاتی در شهر اصفهان است که در اصطلاح «مادی» نام گرفته است.

سالها خشکی اصفهان موجب شده بود که مسئولان شهری به خیال اشتباهِ بدون کارکرد بودن مادی های اصفهان، کاربری برخی را تغییر داده و برخی را نیز مسدود کنند تا اینکه در ایام نوروز چند سال پیش نیز بارشهای بی وقفه در کشور که در بسیاری از استانها سیلهای مهیبی را رقم زد حوضه زاینده رود را نیز در برگرفت و این بارشها به ویژه در بالادست موجب شد تا زاینده رود پس از سالها بازگشایی شود.

اما این بازگشایی جوابگوی حجم سیلاب ورودی به رودخانه نبود، اینجا بود که بازگشایی شتابزده مادی های متعدد اصفهان توانست از ایجاد سیل و یک فاجعه در استان بالادست رودخانه و آب گیر شدن خیابانهای نصف جهان پیشگیری کند و به ما یادآور شود که هرگز ذهن کوچک غیرکارشناسانه برخی از ما نمی‌تواند جای پیش بینی و ذکاوت دانشمندانی همچون شیخ بهایی را بگیرد، در آن سال مدیریت بحران استانداری اصفهان بلافاصله حاشیه زاینده رود را تا ده ها متر از وجود مردم تخلیه کرد چراکه آب در برخی مناطق به طور کامل تا پیاده راه های کنار زاینده رود نیز بالا آمد.

مادی را می توان به مجرا یا نهر آب بزرگ ترجمه کرد اما حقیقت این است که مادی نهر نیست و تنها کارکرد نهر و جوی آب را ندارد؛ مادی ها سبزراه هایی هستند که با توجه به وسعت خود با تقسیم آب زاینده رود در سرتاسر شهر موجب خنکی هوا در ایام گرم سال می شوند و با درختان چنار سرتاسری و سر به فلک کشیده در طول بدنه خاکی خود علاوه بر اعتدال هوا و نقش مهم در طبیعت اصفهان، زیبایی طبیعی اصفهان و سرسبزی آن را به رخ می کشند، مادی هایی که همواره برای گردشگرانی که نخستین بار به دیدن نصف جهان می‌آیند شگفتی آور و جالب توجه بوده است.

شهر اصفهان دارای محلات و محورهای تاریخی متعددی است که علاوه بر بناها و فضای تاریخی هر یک نقاط بسیاری زیبایی برای تفریح و گردشگری دارد و در این راستا تعریف محورهای جدید گردشگری در شهر تاریخی اصفهان اهمیت بسیار دارد

شناسنامه مادی‌های اصفهان، طومار معروف شیخ بهایی است و تنها مدرکی است که از هویت مادی‌های شهر اصفهان به جا مانده است. در این شناسنامه، قدمت مادی‌ها به دقت بیان شده است و از کلمه عربی ماء الوادی برای این جوی‌های بزرگ آب استفاده شده است، بعضی مورخان این واژه را منسوب به دوره اردشیر بابکان و سلسله ماد می‌دانند.

در حقیقت صدها سال پیش، فکر خلاقانه انسانی برای بهره‌گیری از قطره قطره آب، ذهن خلاق خود را به کار برده است و همان طور که قنات‌ها را ایجاد کرده راهی نیز برای حرکت آب در شریان‌های شهر اصفهان فراهم کرده ‌است. مادی‌ها مانند رگ‌هایی در بطن شهر اصفهان گسترده‌ شده‌اند و کارکردهای مهمی از گذشته تا امروز داشته‌اند.

میراث فرهنگی اصفهان در رویکرد جدید خود به تعریف محورهای جدید گردشگری روی آورده است، بنا به گفته علیرضا ایزدی مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان در گفت و گو با خبرآنلاین، «شهر اصفهان دارای محلات و محورهای تاریخی متعددی است که علاوه بر بناها و فضای تاریخی هر یک نقاط بسیاری زیبایی برای تفریح و گردشگری دارد و در این راستا تعریف محورهای جدید گردشگری در شهر تاریخی اصفهان اهمیت بسیار دارد. » که یکی از آنها می تواند، مادی گردی در قالب تور گردشگری باشد؛ جایی که میراث طبیعی و سازه ای تاریخی به زیبایی به هم آمیخته شده است.

مادی گردی از تفریحات موردعلاقه گردشگران

«مادی گردی» یکی از تفریحات موردعلاقه گردشگرانی است که چندین روز را در اصفهان به سر می برند، طول مادی‌های شهر اصفهان ۳۱۰ کیلومتر است. در جنوب اصفهان چهار مادی از جمله شایج و هزار جریب، عبدالله خان، نایج، را داریم و در شمال نیز ۱۱ مادی از جمله نیاصرم، فرشادی، تیران و جوی شاه وجود دارد که هریک با مسیر سرسبز خود در کنار شهر، می تواند ساعاتی دلنشین گردشگری در اصفهان را دور از هیاهو و دغدغه فراهم کند.

بازآفرینی مادی ها در سالهای گذشته، به هویت برخی مادی‌های اصفهان ضربه زده است به نوعی که در برخی مناطق مادی ها به جوی کوچک تبدیل شده و درختان که جزیی از سیستم تنه خاکی مادی تعریف می شود، از مادی جدا و در میان سنگ و سیمان محصور شده است

مادی‌ها اکنون مانند سبزراه‌هایی در سطح شهر گسترده شده‌اند. آن‌ها را می‌توان به نوعی محورهای سبز یا پارک‌های خطی محلی دانست و علت سرسبزی محله‌های مختلف اصفهان نیز همین مادی‌ها هستند که می‌توان آن‌ها را بخشی از فضای سبز شهر دانست.

مادی نیاصرم و فرشادی گرفتار در بازسازیهای مخرب

شهرداری اصفهان در سال‌های اخیر اقدام به بازآفرینی مادی‌ها کرده است و با احیای حریم‌ آن‌ها تلاش کرده تا هویت آن‌ها حفظ شود، حتی اگر سال‌ها در آن‌ها آبی جریان نداشته باشد اما متاسفانه این بازآفرینی در سالهای گذشته، به هویت برخی مادی‌های اصفهان ضربه زده است به نوعی که در برخی مناطق مادی ها به جوی کوچک تبدیل شده و درختان که جزیی از سیستم تنه خاکی مادی تعریف می شود، از مادی جدا و در میان سنگ و سیمان محصور شده است، روندی که موجب می شود هم درخت خشک شود و هم از این میراث قدیمی دوره صفوی در میانه این نوگرایی اثری تاریخی باقی نماند، متاسفانه به نظر می‌رسد با رویکرد جدید زیباسازی شهری دو مادی نیاصرم و فرشادی که کمتر در معرض بازسازی های مخرب بوده اند نیز دارند به همین معضل گرفتار می شوند.

حسین یقینی پژوهشگر تاریخ و معماری اصفهان با اشاره به نقش حیاتی مادی ها در زندگی گذشته و حال شهر اصفهانی‌ها می‌گوید: شبیه این سیستم را در هیچ یک از شهرهای کشور که رودخانه در آن جریان دارد دیده نمی شود. اصفهان در مرکز و در واقع کویر ایران واقع شده که زاینده رود تنها منبع زندگی بخش آن است، اهمیت آب و هدایت، کنترل و استفاده بهینه آن به عنوان یک ضرورت از مدت ها قبل برای مردم منطقه معلوم و مشخص بوده به همین دلیل ایجاد سیستم مادی ها در واقع نشان دهنده نبوغ فکری و خلاقیت مردمی است که می خواسته اند مهم ترین و بیشترین استفاده را از این نعمت داشته باشند.

مادی‌ها عامل پاکی هوای شهر هستند به خصوص در این سال‌ها که آلودگی ریه‌های شهر را تنگ کرده است و در تابستان‌ها مادی‌ها نقش پایین‌نگه‌دارنده دمای هوای شهر را دارند، همچنین مادی ها به عنوان یکی از منابع ارتزاق سفره های آب زیرزمینی همواره نقش مهمی در تأمین آب چاه‌های خانگی داشته‌اند

وی در مورد نقش حیاتی مادی ها در زندگی گذشته و حال شهر اصفهانی‌ها می‌گوید: مادی ها به عنوان یکی از منابع ارتزاق سفره های آب زیرزمینی همواره نقش مهمی در تأمین آب چاه‌های خانگی داشته‌اند، تا آن جا که با خشک شدن آنها، سطح آب های زیرزمینی نیز کاهش می‌یابد و چاه هایی که می‌توانند در جلوگیری از هدر رفتن آب تصفیه برای آبیاری به کار آیند خشک می‌شوند.

آن طور که یقینی می‌گوید مادی‌ها عامل پاکی هوای شهر هستند به خصوص در این سال‌ها که آلودگی ریه‌های شهر را تنگ کرده است. در تابستان‌ها مادی‌ها نقش پایین‌نگه‌دارنده دمای هوای شهر را دارند و از این کارکرد مادی‌ها نمی‌توان گذشت.

علیرضا مساح رئیس اداره گردشگری سازمان فرهنگی اجتماعی ورزشی شهرداری اصفهان در گفت و گو با خبرآنلاین، نیز در خصوص استفاده از ظرفیت مادی‌ها برای توسعه گردشگری می‌گوید: مادی‌ها به عنوان یکی از عناصر تاریخی و شهرسازی اصفهان شناخته می‌شوند که با توجه به سابقه تاریخی و عبور از مراکز مهم شهر اصفهان می‌توان از ظرفیت آنها به عنوان محورهای گردشگری بهره برداری کرد.

و اما مادی ها به ترتیب زیر وارد اصفهان می‌شوند:

جوی شاه: که آب آن مخصوص عمارتهای سلطنتی بوده و نصف مادی فرشادی آب داشته است. مادی نیاصرم: این مادی که از بزرگترین مادی های اصفهان است از کنار پل مارنان از رود جدا شده، از جنب محله لنبان می‌گذرد به طرف شرق اصفهان جریان می‌یابد. این مادی، به هنگام پرآبی، دویست سنگ آب دارد.

مادی فرشادی: این مادی بالاتر از مادی نیاصرم از رودخانه جدا شده، محله‌های چهارسو و شمس‌آباد را مشروب می‌سازد و سپس از محله خواجو می‌گذرد و آب آن به یک چهارم‌اب مادی نیاصرم می‌باشد.

مادی فدن: آب این مادی را سلاطین صفویه وقف سلامتی خود کرده بودند. این مادی بالاتر از سه مادی دیگر قرار داشت و به دروازه دولت می‌رفت. سپس در آنجا به شعبات کوچکی تقسیم می‌شد. مادی تیران یا طهران: این مادی از مغرب شهر گذشته، به محله بیدآباد و چهارسوق شیرازیها می‌رسید.

سایر مادی‌های بزرگ شهر اصفهان عبارت‌اند از ناجوان، نایج، شایج، قمش، و عبدالله خان. بطور کلی از سرچشمه زاینده‌رود تا گاوخونی ۱۵۴ مادی و نهر از این رودخانه جدا می‌شود. گمان میرود کلمه مادی مربوط به زمان مادها باشد.

سخن گفتن از تاریخچه و کارکردی که مادی‌ها در باغ‌شهر تاریخی اصفهان دارند به تنهایی کافی است. مادی‌ها سبزراه‌های کهن اصفهان هست که به مثابه آثار تاریخی و گردشگری باید آن‌ها را به سایرین شناساند. برپایی تورهای گردشگری برای طی مسیر در مادی‌ها و آشنایی با هر یک از آن‌ها و کارکردشان، گذشته‌ و وضعیت حالشان حتی برای شهروندان اصفهانی نیز می‌تواند جالب باشد.

مادی‌ها هم جزء آثار طبیعی محسوب می‌شوند و هم تاریخی و قرارگیری آن‌ها در تقویم سفرهای گردشگری می‌تواند به نهضتی برای حفظ و احیای آن‌ها کمک کند. ایجاد گردشگاه در جوار مادی‌ها نیز راهکار دیگری است که علاوه بر توسعه صنعت گردشگری به حفظ جایگاه مادی‌ها در تاریخ طبیعی اصفهان نیز کمک می‌کند.

46