تنش‌های تهران و ریاض از کجا نشات می‌گیرد؟

سید مجتبی جلال زاده

تنش و چالش به وجود آمده در روابط دیپلماتیک دو کشور جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی عربستان سعودی طی هفته گذشته، به عنوان دو کشور قدرتمند و صاحب نفوذ اسلامی در منطقه خاورمیانه، تیتر و جریان اصلی اخبار و تحلیلهای سیاسی قرار گرفت و نه تنها در منطقه، بلکه در سایر نقاط دنیا نیز شاهد واکنشهای رسانه ای و دیپلماتیک به این قطع روابط و حواشی آن بودیم. اعدام روحانی شیعه در عربستان اعتراض مجامع شیعی و بین المللی را برانگیخت که در ایران با هیجان توأم گشته و به یک واکنش احساسی انجامید که ماحصل آن حمله به اماکن دیپلماتیک عربستان در ایران بود؛ اماکنی که در عرف بین الملل و براساس کنوانسیون وین به عنوان خاک عربستان، به حساب می آید. در این جستار، به روابط متشنج بین ایران و عربستان در چارچوب سیاست بین الملل و با تأکید بر امنیت و نقش بازیگران پرداخته شود. و در پی پاسخ به چرایی تمایل عربستان به تشدید بحران در منطقه هستیم.

2. وضعیت عربستان سعودی: قدرت، امنیت و بحران

عربستان سعودی که تشکیل آن به پایان جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراطوری عثمانی، باز می گردد؛ همچنان در شیوه حکومت داری، غیردموکراتیک بوده و نظام پادشاهی را برای خود حفظ کرده است. تکیه بر قدرت اقتصادی که حاصل از فروش نفت و سفر زیارتی به این کشور است در کنار دارا بودن ارکان اقتدار نظامی و پلیسی، موجب شده تا این کشور طی سالیان گذشته باثبات ظاهر گردد و علی رغم نارضایتی های داخلی، همچنان خود را محفوظ نگاه دارد. البته در این بین، بیداری اسلامی (بهار عربی)، نگرانی عمیقی را برای سیاستمداران سعودی به ارمغان آورده است و موجب شده نگاه سعودیها به خاورمیانه، منطقه ای باشد که به شکلی فزاینده در حال خروج از کنترل است، تغییر کند. از 2011 تاکنون بی ثباتی در منطقه در حال گسترش است. دیگر خبری از بی تفاوتی سیاسی که قرنها جوامع عرب را در بر گرفته بود، نیست و این مایه نگرانی خاندان سلطنتی عربستان شده است.

با مرگ ملک عبدالله، اختلافات داخلی بین شاهزادگان سعودی بیش از گذشته بروز و ظهور پیدا کرد که به استعفای امیر مقرن را می توان بارزترینِ آشکار شدن این اختلافات دانست. یکی از راه کارهای پیش روی ملک سلمان (پادشاه فعلی) برای تثبیت ارکان حکومت خویش، بحران سازی خارجی و مذهبی است. لذا داشتن یک دشمن خارجی در ثبات و حفظ وحدت درونی این کشور مؤثر خواهد بود. جنگ های داخلی خاورمیانه و سرایت آن به سایر کشورها توانسته بسیج نیروهای شیعه در منطقه، به رهبری ایران را تسهیل کند پس ایجاد تنش و بحران به ادامه حیات آل سعود، کمک می کند. از طرف دیگر، همواره عربستان ادعای زعامت جهان اسلام را داشته است که در هر برهه ای از زمان، بدون رغیب نبوده و دیگر کشورهای اسلامی، به مخالفت با این ادعا پرداخته اند. اما این کشور توانسته طی سالیان گذشته جایگاه خاصی را به دست آورد و همواره بر آن بوده در درجه اول در جهان عرب و در درجه دوم در منطقه نقش ویژه ای را ایفا کند. 

بنابراین عربستان با اعدام آیت الله نمر و قطع رابطه با ایران در پی آن است که: نخست به جامعه شیعی عربستان هشدار دهد که زیر سئوال بردن مشروعیت پادشاهی را برنمی تابد و معترضان داخلی به خیانت و کمک به خارجی ها متهم می شوند؛ دوم به جامعه سنی عربستان و دیگر نقاط جهان نشان دهد سنگر اصلی مبارزه با فرقه گرایی و مدافع حقوق سنیهاست و رهبری قابل در این زمینه است که قبلاً هم با جنگ یمن، تشدید بحران سوریه و اقداماتی نظیر آن، سعی در نشان دادن برتری خود داشته است.

3. توافق هسته ای و اعتلای جایگاه ایران در رقابت با عربستان

تنش‌ آفريني عربستان عليه ايران با شروع مذاکرات هسته‌ای ایران با کشورهای 1+5 آغاز شد. عربستان از توافق هسته‌ای به دست آمده شديداً خشمگين است و نگران موقعیت استراتژیک خود در منطقه است و به همين دليل، در پی بر هم زدن بازی و مناسبات قدرت در خاورمیانه برآمده است. توافقی که برای ایران به عنوان یک بازشروع (Reset) در روابط با دنیا به حساب می آید و شرایطی را به وجود آورده است که مواضع تاریخی ِ سفت و سخت غرب علیه ایران تغییر پیدا کرده است. که برای مثال می توان دعوت از ایران به مذاکرات بین المللی برای حل بحران سوریه اشاره کرد که در گذشته نزدیک، چنین امری قابل هم تصور نبود.

عربستان طی این سالها، نانِ نبود ایران را خورده است. حال با برداشت محدودیتهای اقتصادی و بازگشت ایران به عرصه بین الملل به عنوان بازیگری تأثیرگذار، سعودیها منافع و نقش خود را در منطقه به خطر افتاده می دانند. و این در حالی است که ایران در پی ترمیم وجهه بین المللی و تقویت همکاریهای منطقه ای و کاهش تنش برآمده است. ضمن آنکه نباید از خاطر برد که سعودیها به صراحت گفته اند که مشکل اصلی آنها نه توافق هسته ای بین ایران و قدرتهای جهانی بلکه افزایش نقش منطقه ای ایران در نتیجه این توافق است. راهبرد فعلی سعودیها خارج کردن توافق هسته ای از مسیر خود و همینطور تداوم - و حتی وخیم تر کردن- تنشها در منطقه است.

ژئوپولتیک منطقه و بحرانهای آن

همچنین می توان دیگر ریشه‌های تنش میان تهران و ریاض را در مسائل ژئوپلوتیک دنبال کرد. ژئوپولتیکی که علاوه بر نقش مؤثر در انرژی جهان، دارای تعارضات آشکار برای منافع و بازیگری دو کشور ایران و عربستان به شمار میآید. مسائل منطقهای، پر اهمیت می باشند و نباید از آن غافل بود. رقابتی که در بستر ژئوپولتیک بین ایران و عربستان شکل گرفته است و در سوریه، عراق، یمن و لبنان به خوبی شاهد آن بوده و هستیم؛ موجب شده است که روابط ایران و عربستان حالتی فرسایشی پیدا کند. فرسایش به معنای اعمال فشار بر یکدیگر در ژئوپولتیک متشنج خاورمیانه.

اما بزرگترین تأثیر منطقه ای و ژئوپولتیکی بحران در روابط ایران و عربستان را می توان در بحران سوریه شاهد باشیم چرا که قبلاً هم سوریه، زمین بازی این دو کشور بوده است. بحرانی که در آن این دو کشور از دو جبهه متضاد حمایت می کنند و قرار است در میز مذاکرات، نماینده جریانهای حافظ و مخالف وضع موجود باشند. ایران که از بشار اسد حمایت می کند و عربستان که حامی مخالفان اسد است، هر دو در این فرآیند دیپلماتیک حضور دارند. 

 نتیجه گیری

در پایان باید تأکید کرد اعدام های دسته جمعی و سرکوب های نظام مند و در نهایت سربریدن مخالفان، هیچیک نمی تواند عربستان سعودی و هیچ جای دیگر را امن تر کند. اگر عربستان سعودی واقعاً می خواهد کمپین مبارزه با تروریسم را رهبری کند، باید به جای گذاشتن شمشیر برگردن افراد طرفدار صلح، آنها را در موقعیتی برجسته بگمارد. عربستان هم اکنون از هجوم حوادث اطراف ترسیده است و واکنش آن مانند همیشه تلاش برای خنثی کردن تهدیدها و به دست آوردن مجدد کنترل منطقه است. در این فضا انتظار می رود که بحران های دیگری نظیر آنچه اخیراً میان عربستان و ایران به وجود آمد، بروز کند.

در خصوص بحران سوریه نیز، می توان گفت: جنگ داخلی پنج ساله سوریه که 250 هزار نفر در آن کشته شده و منجر به ظهور داعش در سوریه و عراق شده است بدون اجماع قدرتهای بزرگ و قدرتهای منطقه ای قابل حل نمی باشد و مشارکت با ایران در مذاکرات صلح سوریه، سبب می شود که رویکرد منطقه ای ایران تثبیت شود.

پیش بینی می شود تنش در روابط دو کشور ادامه خواهد یافت. البته تنش به رویارویی مستقیم منتهی نخواهد شد بلکه دو طرف تلاش می کنند ایادی خود را تقویت کنند و در نهایت منطقه قطبی تر می شود و نباید منتظر پایان منازعه ایران و عربستان در کوتاه مدت باشیم. با از تب و تاب افتادن مسائل، دو کشور خواهند توانست در سوریه به توافق برسند خاصه آنکه قدرتهای بزرگ صاحب نفوذ بیشتری در معادلات بحران سوریه می باشند.

5250