بلندترین سورۀ قرآن کریم، با آیاتی پایان می‌یابد که خلاصۀ تمامی مطالبی است که در این سوره به طور مفصل بیان شده. بخش قابل‌توجهی از سورۀ بقره بیان تفصیلی حکایت‌های اقوام مختلف، به‌خصوص قوم بنی‌اسرائیل است؛ آنچه بر ایشان از ابتلائات الهی گذشته بود، از داستان مشهور گاو بنی‌اسرائیل و بهانه‌های ایشاندر اطاعت امر الهی۱(که علت نام‌گذاری سوره است) تا ماجرای تغییر قبله مسلمانان از بیت‌المقدس به سوی کعبه و مخالفت‌های اهل‌کتاب۲. نهایتاً خداوند بار دیگر در دو آیۀ پایانی، به طور خلاصه مقصود خود را از بیان این حکایات، از زبان مؤمنین بیان می‌کند: آمَنَ الرَّسُولُ بِما اُنزِلَ اِلَیهِ مِن رَبِّهِ وَ المُؤمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لانُفَرِّقُ بَینَ اَحَدٍ مِن رُسُلِهِ...۳«غرض سوره این است که عبد، به تمامی آنچه خداوند به زبان پیامبرانش بر بندگان نازل کرده، ایمان بیاورد. بدون این‌که میان پیامبران او فرقی بگذارد.»۴خداوند نعمت‌های فراوانی بر اهل‌کتاب و به‌خصوص قوم بنی‌اسرائیل ارزانی داشت و پیامبران خویش را میان آن‌ها فرستاد تا هدایت شوند، اما عکس‌العمل ایشان در برابر دستورات الهی و نعمت‌های فراوان، بهانه‌جویی‌های مکرر، طغیان و اذیت و آزار رسولان بود. از این‌رو خداوند نیز آن‌ها را به عقوبت اعمالشان، گرفتار تکالیفی دشوار و احکامی سخت مانند دستور به کشتن یکدیگر۵، مسخ شدن۶ و ... نمود. در این‌جای سوره، پس از بیان ویژگی رسول و مؤمنین مبنی بر قبول هدایت الهی و ایمان آوردن به همۀ پیامبران خدا، هم‌چنین تأکید می‌کند که علاوه بر این‌ها، مؤمنین برخلاف گذشتگان خود، با تمام وجود اظهار اطاعت و اعلام آمادگی برای انجام تکالیف الهی می‌کنند: وَ قالُوا سَمِعنَا وَ اَطَعنَا غُفرانَکَ رَبَّنَا وَ اِلَیکَ المَصِیر.۷ تعبیر مؤمنان به سَمِعنَا و اَطَعنَا، به این معناست که «دعوت تو را اجابت کردیم؛ هم با ایمان قلبی و هم با عمل بدنی.»۸ که این همان حق خداوند بر بندگان است. بنابراین در ادامه مؤمنان حقی را که خداوند برای بنده‌اش بر خویش واجب ساخته نیز طلب می‌کنند، که همان آمرزش الهی و پوشاندن نواقص ایشان در بندگی است.۹ پس می‌گویند: غُفرانَکَ رَبَّنَا.
لایُکَلِّفُ اللهُ نَفساً اِلّا وُسعَهَا
روشن شد که حق خداوند بر بنده این است که سمع و طاعت داشته باشد. این مطلب نیز پیداست که انسان تنها در پاسخ به دستوری اطاعت می‌گوید که انجام آن در حد توان جسمی و ذهنی او باشد.۱۰ این‌چنین است که خداوند در آیۀ بعد و ادامۀ سخن مؤمنان می‌فرماید: لا یُکَلِّفُ اللهُ نَفساً اِلّا وُسعَهَا.۱۱ یعنی «از مراحل ایمان آن مقدار را بر هر یک از بندگان خود تکلیف کرده که درخور فهم او باشد و از اطاعت آن مقداری را تکلیف کرده که درخور نیرو و توانایی بنده باشد.»۱۲ وُسع و وسعت به معنای توانایی۱۳ و در مقابل ضیق به معنای تنگنا۱۴ قرار دارد. به عنوان مثال هنگامی که کاری را در مکانی وسیع انجام می‌دهیم، آسودگی بیشتر و رنج کمتری در به انجام رساندن آن داریم. و بالعکس در صورتی که مجبور باشیم همان کار را در مکانی تنگ‌تر انجام دهیم، با سختی‌بیش‌تری مواجه هستیم و حتی ممکن است به برخی از ابزار کار یا محیط نیز آسیب وارد شود. خداوند می‌فرماید تکیفی را که در حدود توانایی و قدرت انسان نباشد، بر او بار نمی‌کند. هر آنچه انسان باید انجام دهد، «او را در مضیقه و رنج قرار نمی‌دهد.»۱۵ وُسع و طاقت هر دو به ظرفیت آدمی اشاره می‌کنند. اما ظاهراً وُسع در لغت آسودگی و فراخ بیشتری را می‌رساند. مثلاً اگر ماشینی برای حمل ۲۰ تُن بار ظرفیت داشته باشد و ما بر آن ۲۰ تُن بار کنیم، این مقدار حد طاقت آن است. و اما در صورتی که ۱۸ تُن بار بر ماشین حمل کنیم، این مقدار حدّ وُسع آن است.۱۶ بنابراین خداوند در تکلیف کردن بر آدمی به حدّ وسع و توان او، آن هم در حالت فراخ و گشودگی نظر کرده است. «آن سمع و طاعتی که در آیۀ قبل بود، همین وُسع در این آیه است.»۱۷
رَبَّنَا...
پس از آن‌که مؤمنان سمع و طاعت خود را به خداوند اظهار داشتند و با توجه پیدا کردن به سرنوشت اقوام گذشته و عقوبت‌های سختی که خداوند در برابر نافرمانی‌ها و انکارهای ایشان برای آن‌ها قرار داده بود، و هم‌چنین هنگامی که به ضعف و کاستی‌های خود آگاه شدند، دعاهایی به درگاه خداوند عرضه داشتند و از او خواستند معامله‌ای که با گذشتگان کرده با ایشان نکند و آن مؤاخذه‌ها را شامل حال آنان ننماید۱۸: رَبَّنَا لاتُؤآخِذنَا اِن نَسِینَا أَو أَخطَآنَا.۱۹ سه دعا که هر سه با خطاب «رَبَّنَا» آغاز می‌شود و از مقام ربوبیت الهی درخواست تربیت خویش را می‌کند.۲۰ رَبَّنَا وَ لاتَحمِل عَلَینَا اِصراً کَمَا حَمَلتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِن قَبلِنَا.۲۱ إصر به معنای بار سنگین۲۲ و چیزی است که دست و پا را می‌بندد۲۳. مؤمنین از خداوند می‌خواهند تا جریمه‌هایی که بازتاب گناهان است و دست انسان را پس از ارتکاب گناه می‌بندد و دچار تنگنا و سختی می‌کند، بر ایشان بار نکند؛ آن‌چنان‌که امت‌های گذشته به عقوبت گناهانشان مبتلا می‌شدند، به طوری‌که با ارتکاب گناهان گرفتار عقوبت‌هایی سخت در دنیا و تکالیفی به پیامد نافرمانی‌شان می‌شدند.۲۴ از خصوصیات رسول گرامی اسلام صلی‌الله است که خداوند در سورۀ اعراف فرمود به برکت وجود آن حضرت، گرفتار شدن به إصر یعنی عقوبت گناهان در دنیا، به آن شکل سخت، از امت ایشان برداشته شد.۲۵ رَبَّنَا وَ لاتُحَمِّلنَا مَا لاطاقَةَ لَنَا بِهِ.۲۶ همان‌طور که روشن شد، تکلیف‌های ابتدایی خداوند طاقت‌فرسا نیستند و در حدّ وسع آدمی‌اند. بنابراین مؤمنان از خداوند می‌خواهند تا ایشان را به پیامدهای اعمالشان که تحمل آن را ندارند، دچار نسازد.۲۷
وَ اعفُ عَنَّا وَ اغفِر لَنَا وَ ارحَمنَا اَنتَ مَولانَا فَانصُرنَا عَلَی القَومِ الکافِرِینَ۲۸ این جمله نیز ادامۀ دعای مؤمنین است که به ترتیب از خداوند طلب عفو، مغفرت و رحمت می‌کنند. به این معنا که خداوندا اثر گناهان ما (یعنی عقوبت آن) که با نسیان و خطا دچار آن شده‌ایم را محو کن، هم‌چنین اثری که گناه در نفس ما برجا گذاشته را نیز بپوشان، و از رحمت خود نیز بر ما عطیه‌ای الهی ببخش.۲۹تو مولی، یعنی یاری‌کنندۀ ما هستی.۳۰
____________________________________________
۱.آیات ۶۷ تا ۷۴ سورۀ بقره ماجرای دستور خداوند به بنی‌اسرائیل برای کشتن گاوی را به تفصیل شرح می‌دهد. بنی‌اسرائیل دربرابر این دستور، شروع به بهانه‌جویی و مسخره کردن نمودند.
۲. آیات ۱۴۲ تا ۱۵۰ سورۀ بقره
۳. پیامبر به آنچه خدا بر او نازل کرده، ایمان آورد و مؤمنان نیز همه به خدا و فرشتگان خدا و کتب و پیغمبران خدا ایمان آوردند و (گفتند) ما میان هیچ‌یک از پیغمبران خدا فرق نمی‌گذاریم... / آیۀ ۲۸۵ سورۀ بقره
۴. تلخیص از ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۲، ص۶۷۹
۵. بنی‌اسرائیل علی‌رغم دیدن نعمات فراوان و معجزات الهی، از توحید برگشته و گوساله‌پرست شدند. این بار خداوند برای پذیرفتن توبۀ ایشان، شرایط سختی را در نظر گرفت و به آن‌ها دستور داد تا یکدیگر را بکشند. آیۀ ۵۴ سورۀ بقره حکایت این دستور الهی است.
۶. خداوند ماهی‌گیری در روز شنبه را بر قوم یهود ممنوع اعلام کرده بود. اما بنی‌سرائیل از این دستور الهی نیز سرپیچی کردند و روز شنبه که ماهیان زیادی روی دریا می‌آمدند، طمع کرده و حوضچه‌هایی در کنار دریا ساختند تا ماهیان در آنجا حبس شوند و آن‌ها روز یکشنبه آن‌ها را صید می‌نمودند. خداوند این گروه را به عذاب سختی دچار کرد و آن‌ها تبدیل به بوزینه شدند. آیات ۶۵و ۶۶ سورۀ بقره حکایت این عذاب سخت الهی است.
۷. ... و همه یک‌زبان و یک‌دل در قول و عمل اظهار کردند که ما فرمان خدا را شنیده و اطاعت کردیم. پروردگارا! آمرزش تو را می‌خواهیم و می‌دانیم که بازگشت همه به سوی تو است. / آیۀ ۲۸۵ سورۀ بقره
۸. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۲، ص۶۸۳
۹و۱۰. تلخیص از ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۲، ص۶۸۳و۶۸۴
۱۱. خدا هیچ‌کس را مگر به قدر توانایی او تکلیف نمی‌کند... / آیۀ ۲۸۶ سورۀ بقره
۱۲و۱۳. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۲، ص۶۸۴
۱۴و۱۵. تفسیر صوتی بیان۲، دکتر محمدعلی انصاری، آیۀ ۲۸۶ بقره
۱۶. مثال برگرفته از تفسیر صوتی بیان۲، دکتر محمدعلی انصاری
۱۷. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۲، ص۶۸۵
۱۸. برگرفته از ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۲، ص۶۸۵
۱۹. بارپروردگارا! ما را بر آنچه از روی فراموشی یا خطا انجام داده‌ایم مؤاخذه نکن... / آیۀ ۲۸۶ سورۀ بقره
۲۰. تفسیر صوتی بیان۲، آیۀ ۲۸۶ بقره
۲۱. بارپروردگارا! تکلیف گران و طاقت‌فرسا چنان‌که بر گذشتگان نهادی، بر ما نگذار... / آیۀ ۲۸۶ سورۀ بقره
۲۲. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۲، ص۶۸۶
۲۳. تفسیر صوتی بیان۲، آیۀ ۲۸۶ بقره
۲۴. مانند مسخ شدن و کشتن یکدیگر به عقوبت گناهان خود.
۲۵. الذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الاُمِّیَّ الذی یَجِدُونَهُ عِندَهُم مَکتُوباً فِی التَّوراةِ وَ الاِنجیلِ یَأمُرُهُم بِالمَعرُوفِ وَ یَنهاهُم عَن المُنکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُم الطَّیِبات وَ یُحَرِّمُ عَلَیهِم الخَبائِث وَ یَضَعُ عَنهُم اِصرَهُم وَ الاَغلالَ الَّتی کانَت عَلَیهِم فَالذینَ آمَنوا بِه وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الذی اُنزِلَ مَعَهُ اولئِکَ هُم المُفلِحونَ. همان کسانی‌که از این پیامبر درس‌ناخواندۀ خط‌ننوشته، کسی که (نام و نشانه‌های نبوت) او را در نزد خود در تورات و انجیل نوشته می‌یابند، پیروی می‌کنند؛ (پیامبری) که آن‌ها را به هر کار پسندیده‌ای فرمان می‌دهد از هر کار زشت بازمی‌دارد و پاکیزه‌ها را بر آن‌ها حلال می‌کند و پلیدها را بر آن‌ها حرام می‌نماید. و تکیلف گرانشان را با قیدهایی که بر آن‌ها بوده برمی‌دارد. کسانی که به او ایمان آورده و او را گرامی داشته و یاری‌اش کرده‌اند و نوری را که به وی نازل شده، پیروی کرده‌اند، آن‌ها رستگاران هستند. آیۀ ۱۵۷ سورۀ اعراف. (برگرفته از تفسیر صوتی بیان۲)
۲۶. بارپروردگارا! بار تکلیفی فوق طاقت ما را بر دوش ما مگذار... / آیۀ ۲۸۶ سورۀ بقره
۲۷. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۲، ص۶۸۶
۲۸. و گناهان ما را ببخش و بیامرز و بر ما رحمت فرما. تنها سلطان و یاور ما تویی. ما را بر (مغلوب کردن) گروه کافران یاری فرما. / آیۀ ۲۸۶ سورۀ بقره
۲۹و۳۰. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۲، ص۶۸۶و۶۸۷
نظر شما