خمیراک و کش لقمه کجا تولید می‌شوند؟ / فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ساختار، اعضا و ...

الهه خسروی‌یگانه: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی نهادی است که هرچند وقت یکبار خبرساز می‌شود. زمانی که فهرست واژه‌های جایگزین که توسط این فرهنگستان برای کلمات و اصطلاحات خارجی انتخاب شده‌اند، از رسانه‌های عمومی اعلام می‌شوند. بعضی از این واژه‌های جایگزین کمابیش موفقند. البته بیشتر به همت صدا و سیما که موظف است از این واژه‌ها استفاده کند. مثلا؟ بالگرد و رایانه. اما بعضی از آنها پیش از آن که وارد زبان محاوره و گفتار روزمره شوند پای‌شان به وادی طنز کشیده می‌شود. نمونه‌اش همین کش‌لقمه که مدتها هر وقت کسی می‌خواست پیتزا سفارش دهد، یاد این واژه می‌افتاد و البته از آن استفاده نمی‌کرد. 

درباره عملکرد فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی در خصوص واژه‌گزینی  حرف و حدیث زیاد است. مردم عادی اعتقاد دارند که این واژه‌ها به قول معروف اصلا در زبان نمی‌چرخند و بعضی کارشناسان نیز کلا در لزوم انجام چنین کاری مرددند. 

کاری که امروز فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی می‌کند البته سابقه‌ای دراز مدت دارد. در دوره‌های تاریخی گذشته هم فرهنگستان زبان و ادبیات وجود داشت. مثلا در دوره پهلوی اول. آن زمان قرار بود آن فرهنگستان واژه‌های عربی را از زبان فارسی استخراج و به جای آن معادل‌های فارسی انتخاب کند. اما با پیشرفت علوم و ورود واژه‌های علمی، تخصصی و البته غربی، فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی به فکر افتاد که واژه‌های جایگزینی برای این کلمات انتخاب و معرفی کند.

تاریخچه شکل‌گیری فرهنگستان زبان در ایران

اما کسانی که دست به این واژه‌گزینی‌ها می‌زنند چه کسانی هستند؟ این سئوالی است که در وهله اول با آن مواجه می‌شویم. 

فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی بخش‌های متعددی دارد. از کتابخانه و شورای فرهنگستان گرفته تا انتشارات و گروه‌های پژوهشی. گروه‌های پژوهشی به بخش‌های متعددی تقسیم شده است: آموزش زبان و ادبیات فارسی، ادبیات انقلاب اسلامی، ادبیات تطبیقی، ادبیات معاصر، برون مرزی، تصحیح متون، دانشنامه تحقیقات ادبی، دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه قاره، دستور زبان، زبان و رایانه، زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، فرهنگ‌نویسی و سرانجام واژه‌گزینی. 

مدیرگروه این بخش یعنی گروه واژه‌گزینی دکتر غلامعلی حدادعادل است. معاونت گروه نیز بر عهده نسرین پرویزی است و باقی اعضای پیوسته، غیرپیوسته و هیات فنی را تشکیل می‌دهند.

دکتر یدالله ثمره، دکتر حسن حبیبی، دکتر غلامعلی حدادعادل، استاد اسماعیل سعادت، استاد احمد سمیعی(گیلانی) دکتر علی‌اشرف صادقی، استاد کامران فانی، استاد هوشنگ مرادی‌کرمانی، دکتر حسین معصومی‌همدانی، استاد ابوالحسن نجفی و دکتر سلیم نیساری اعضای پیوسته فرهنگستان هستند. 

دکتر ژاله آموزگار، دکتر حسن ابراهیم‌زاده، دکتر محمدابراهیم ابوکاظمی، مهندس محمدرضا افضلی، مهندس محمدرضا بهاری، دکتر محمود بیجن‌خان، نسرین پرویزی، مصطفی‌کمال پورتراب، دکتر علی پورجوادی، دکتر عباس حرّی، دکتر محمدرضا خواجه‌پور، دکتر احمد جلالی، دکتر هاراطون داویدیان، دکتر علی درزی، دکتر محمدتقی راشدمحصل، دکتر زهره زرشناس، دکتر هوشنگ رهنما، دکتر قطب‌الدین صادقی، دکتر علاءالدین طباطبایی، دکتر لطیف کاشیگر، سیامک کاظمی، مهندس علی کافی، دکتر ایران کلباسی، دکتر رضا منصوری، دکتر مهشید میرفخرایی، دکتر شهین نعمت‌زاده، ابراهیم نقیب‌زادهٔ مشایخ، دکتر رضا نیلی‌پور و دکتر اسماعیل یزدی نیز اعضای غیرپیوسته فرهنگستان را تشکیل می‌دهند و اعضای هیات فنی نیز عبارتند از: نسرین پرویزی (معاون گروه)، دکتر سید مهدی سمائی، دکتر علاءالدین طباطبائی و دکتر شهین نعمت‌زاده.

تاریخچه تشکیل گروه واژه‌گزینی به سال ۷۰ برمی‌گردد. هدف از تشکیل این گروه کمک به تقویت و گسترش زبان فارسی و تجهیز آن برای برآوردن نیازهای روزافزون فرهنگ عمومی و فنی و ایجاد هماهنگی در فعالیت‌های واژه‌گزینی و واژه‌سازی و معادل‌یابی برای واژه‌های بیگانه عنوان شده است. 

مدیریت این گروه از همان آغاز تاسیس تا به امروز بین دو نفر دست به دست شده است. مرحوم حسن حبیبی و غلامعلی حدادعادل. در آغاز دکتر حبیبی سه سال یعنی از سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۳ مدیریت گروه واژه‌گزینی را برعهده داشت. بعد این مسئولیت به دکتر غلامعلی حدادعادل محول شد، ولی دوره مسئولیت او تا سال ۱۳۸۳ ادامه داشت. بعد از آن دوباره دکتر حبیبی تا اواسط سال ۱۳87مدیر گروه بود و بعد از آن دوباره ریاست گروه برعهده حدادعادل گذاشته شد. 

مدیران و وظایف فرهنگستان زبان و ادب فارسی

اما ین گروه‌ واژه‌گزینی هم از شش بخش جداگانه تشکیل شده است. شورای واژه‌گزینی، هیئت فنی، گروه‌ها و شوراهای هماهنگی، بخش پژوهشی، بخش رایانه و بخش اجرایی. این گروه‌ با همه اعضا و بخش‌های جداگانه‌اش وظیفه برنامه‌ریزی و مدیریت واژه‌گزینی دارند. از سوی دیگر سازمان‌دهی وضعیت الفاظ بیگانه وارد شده به زبان فارسی و معادل‌یابی برای آنها و همچنین کمک به استانداردسازی مفاهیم و اصطلاحات علوم و فنون و حِرَف مختلف در محدودهٔ زبان فارسی از دیگر وظایف این گروه برشمرده می‌شود. 

وقتی که این گروه واژه‌گزینی در فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی تشکیل شد، در آغاز واژه‌های بیگانه را در حوزه عمومی بررسی و معادل‌یابی می‌کرد اما رفته رفته کمبود و کاستی واژه‌های فارسی در حوزه علوم و فنون باعث شد که در سال ۱۳۷۵ فرهنگستان‌های دیگر هم به کمک فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی بیایند و کار واژه‌گزینی تخصصی را آغاز کنند. 

به همین دلیل فرهنگستان‌هاى علوم، علوم پزشکى و تعدادى از مؤسسه‌هاى تحقیقاتى و دانشگاه‌هاى کشور به جمع کارشناسان این گروه اضافه شدند تا امروز چهل و هشت گروه تخصصی و شورای هماهنگی زیر نظر گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی فعالیت کنند. 

هر کدام از این گروه‌ها متشکل از دست‌کم پنج متخصص علمى و فنى علاقه‌مند به کار واژه‌گزینى‌ و یک یا دو نفر پژوهشگر و کارشناس گروه واژه‌گزینى است‌. این پژوهشگران به نمایندگى ازطرف فرهنگستان‌، بر انتخاب یا ساخت واژه‌، مطابق با الگوهاى ساخت واژه در زبان فارسى و نیز اجراى اصول و ضوابط واژه‌گزینی در فرهنگستان نظارت می‌کنند و در مواردى وظیفهٔ دبیرى را برعهده دارند. حاصل کار واژه‌گزینى تا پایان سال 1387 در شش دفتر فرهنگ واژه‌هاى مصوّب، شامل حدود 20 هزار واژه منتشر شده‌است (242 جزوه).

از اواخر سال ۸۵ هم طرحی با عنوان «طرح برون‌سپاری» در گروه واژه‌گزینی تدوین شد که بر اساس آن مراکز پژوهشی و انجمن‌ها در کار واژه‌گزینی تخصصی با فرهنگستان همکاری می‌کردند. 

بدین ترتیب با نگاهی به ساختار و فعالیت گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، می‌بینیم که این نهاد ساختار حرفه‌ای دارد که در آن افراد مطلع و کارشناس مشغول به فعالیت هستند. اما قضاوت درباره عملکرد، تاثیرگذاری و محقق کردن هدف اولیه فرهنگستان چقدر موفقیت بوده‌اند؟ این سئوالی است که در وهله اول باید از اعضای فرهنگستان پرسید و سپس از کارشناسان، نویسندگان و مترجمان حوزه ادبیات فارسی. در گزارش‌های بعدی به بررسی عملکرد فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی از دید کارشناسان این نهاد و اهالی ادبیات خواهیم پرداخت. 

 5757