ابوالفضل کریمی: دانشمندان معتقدند 7400 سال پیش، بزرگ‌ترین فوران آتشفشانی در طول 2 میلیون سال گذشته در دنیا اتفاق افتاده است. در آن زمان کوه آتشفشانی توبا در جزایر اندونزیایی سوماترا شروع به فعالیت کرد و بیش از 2500 کیلومتر مکعب ماده مذاب را که تقریبا حجمی دو برابر قله اورست دارد، به سطح زمین فرستاد. این آتشفشان از لحاظ بزرگی پانصدهزار بار قوی‌تر از فوران آتشفشانی قله سنت‌هلن آمریکا در سال 1980 / 1359 بود و به قدری عظیم بود که انسان‌های اولیه ساکن هندوستان که دو هزار کیلومتر با آن فاصله داشتند نیز از اثراتش در امان نبودند.
به گزارش نیوساینتیست، علاوه بر عظمت این فوران آتشفشانی، موضوع دیگری که باعث تمایز آن شده، زمان فعالیت آن است. این فعالیت آتشفشانی در دوره بسیار حساسی در دوران ماقبل تاریخ انسان رخ داد، چرا که در آن دوره انسان‌های غارنشین بخش‌های بزرگی از آسیا و اروپا را زیر پا گذاشته بودند و گونه‌های هموسپین به عنوان اولین اجداد مستقیم ما در حال ترک آفریقا و فتح جهان بودند.
اما با توجه به این‌که تاکنون هیچ فعالیت مشابه دیگری در این مقیاس رخ نداده، هنوز هم بسیاری از اثرات این فوران آتشفشانی روی انسان‌های اولیه ناشناخته باقی مانده است.
یخ‌بندان بعد از آتشفشان
اما آخرین حفاری‌های باستان‌شناسی در هند که نتایج آن در دانشگاه آکسفورد ارائه شده، بینش تازه‌ای از تاثیرات این فعالیت‌ها را روی تکامل انسان‌ها و الگوهای مهاجرتی آن‌ها در اختیار دانشمندان قرار داده است. مدل‌های کامپیوتری این آتشفشان را بسیار عظیم و مشابه روز رستاخیر نشان داده است. دانشمندان معتقد بودند بعد از این واقعه دمای زمین نزدیک به 10 درجه سانتی‌گراد کاهش پیدا کرده و صد برابر فوران آتشفشانی کوه پیناتبو در فیلیپین، گاز و ذرات معلق در جو پراکنده است.
گاز و ذرات معلق پخش شده بر اثر فعالیت آتشفشانی مانع رسیدن نور خورشید به زمین شده و با جذب بخار آب موجود در جو، می‌شود باعث به وجود آمدن آب‌وهوای خشک و از بین رفتن پوشش گیاهی و در نهایت انقراض نسل بسیاری از پستانداران و اجداد ما شده است. انسان‌های اولیه که از این رویداد نجات پیدا کردند مجبور بودند سریعا خود را با شرایط وقف داده و برای پیدا کردن غذا، به محل مناسب‌تر برای زندگی مهاجرت کنند. بنابراین این رویداد تاثیرات بسیاری روی تکامل نژادهای ما در طول زمان داشته است.
اما بعد از مطرح شدن این تئوری در 17 سال پیش انتقادات زیادی نسبت به آن مطرح شده و تعدادی از دانشمندان آن را اغراق‌آمیز دانستند. برای مثال، هان گرف دانشمند جوشناس از دانشگاه کمبریج معتقد است که تاثیرات حاصل از این فعالیت آتشفشانی کمتر از آن چیزی است که تصور می‌شود.
اوضاع آن‌قدرها هم بد نبود!
در فوران‌های آتشفشانی دی‌اکسید گوگرد آزاد می‌شود و با یون‌های هیدروکسید حاصل از مولکول‌های آب در اتمسفر واکنش می‌دهد. این موضوع باعث تولید ذرات سولفات می‌شود که نور خورشید را منعکس کرده و همین عامل باعث سرد شدن دمای محیط می‌شود. تحقیقات قبلی میزان دی‌اکسید گوگرد تولید شده در این واقعه را صد برابر کوه آتشفشانی پیناتوبو تخمین زده بود ، درحالی‌که آخرین تحلیل‌های شیمیایی روی مواد مذاب فسیل شده، میزان آن را نصف این مقدار تخمین می‌زند.
همچنین گرف معتقد است در آن زمان یون‌های هیدروکسید کافی برای واکنش دادن با تمام دی‌اکسید گوگرد تولید شده از آتشفشان توبا در اتمسفر وجود نداشته و اثر خنک‌کنندگی حاصل از آن فقط 2.5 درجه سانتی‌گراد و آن هم برای چند سال و به صورت منطقه‌ای بوده است. همچنین گرف معتقد است محصول این آتشفشان بیشتر خاکستر بوده تا گوگرد.
البته شکی نیست که انسان‌های اولیه که در زمان این فوران آتشفشانی زندگی می‌کرده‌اند، با شرایط دشواری روبه‌رو بوده‌اند. برای مثال خاکستر حاصل از فوران‌های آتشفشانی به سرعت وارد جریان رودخانه‌ها شده و منابع آب آن‌ها را آلوده کرده است.
مایک پتراگلیا از دانشگاه آکسفورد در این باره گفت: «ما نمی‌گوییم که بعد از فوران توبا شرایط زندگی برای انسان‌ها سخت نشده است، بلکه معتقدیم اثرات آن به شکلی که قبلا تصور می‌شده، فاجعه‌آمیز نبوده است».
شواهد جنجالی
دانشمندان بقایای باستان‌شناسی شامل هزاران ابزار مختلف از انسان‌های اولیه ساکن Jwalapuram در هندوستان و در فاصله 2هزار کیلومتری قله آتشفشانی توبا را به دست آوردند که در خاکسترهای حاصل از آتشفشان فوبا مدفون شده‌اند.
تحقیقات بیشتر نشان داد که در کمال شگفتی درست بعد از فعالیت آتشفشانی، زندگی انسان‌ها در این منطقه ادامه پیدا کرده است؛ چرا که صدها ابزار سنگی دیگر در لایه‌ای بالاتر از این خاکستر کشف شده که نشان می‌دهد ساکنان این منطقه برای دوره کوتاهی آنجا را ترک کرده و بعد از یک نسل دوباره به این محل بازگشته‌اند.
اثبات این موضوع که فعالیت‌های آتشفشانی توبا اثرات فاجعه‌آمیزی که قبلا تصور می‌شد نداشته است، می‌تواند تغییرات زیادی در تئوری‌های مرتبط با تکامل و مهاجرت انسان‌ها به وجود آورد. قبلا باستان‌شناسان بر این باور بودند که انسان‌های مدرن تا 60هزار سال قبل یا به عبارت دیگر تا 14هزار سال بعد از فعالیت آتشفشانی توبا به این منطقه از آسیا نیامده و در قسمت‌هایی از آفریقا ساکن بودند.
اگر شما این استدلال‌ها را بپذیرید، باید قبول کنید که ابزارهای کشف شده در هند توسط گونه‌هایی نخستین‌تر از انسان‌ها مانند Homo erectus ها که اولین بار 700هزار سال پیش به هندوستان آمدند، ساخته شده باشد. اگر این‌طور باشد، باید قبول کرد که فعالیت‌های آتشفشانی توبا اثرات مخربی روی جمعیت هموسپین‌ها که در آفریقا زندگی می‌کرده‌اند، نداشته و به این ترتیب بعضی از تئوری‌ها در مورد تکامل بشر مورد سوال و تردید قرار می‌گیرد.
حتی پتگرالیا و همکارانش ادعا کرده‌اند که ابزارهای کشف شده در هند اولین بار توسط هموسپین‌ها ساخته شده و اگر این ادعا درست باشد، باید تجدید نظر اساسی در مورد تاریخ مهاجرت انسان از آفریقا کرد.
تا پیش از این، دانشمندان زمان اولین مهاجرت از آفریقا را هزاران سال بعد از فعالیت آتشفشانی توبا می‌دانستند. اما به دلیل آن‌که شواهد کمی در مورد انسان‌های ماقبل تاریخ در زمین باقی مانده، دانشمندان برای ردیابی اجداد ما متوسل به تکنیک‌های ژنتیکی شده‌اند. با بررسی تفاوت‌های دی.ان.ای بین جمعیت‌های بومی از نقاط مختلف دنیا و در نظر گرفتن زمان لازم برای جهش‌های ژنتیکی، دانشمندان زمان اولین مهاجرت‌ها از آفریقا را 71هزار سال پیش تخمین می‌زدند که تقریبا متناظر با 3هزار سال بعد از فعالیت آتشفشانی توبا است. بسیاری حتی تاریخ اولین خروج از آفریقا را 60هزار سال قبل می‌دانند. اما با در نظر گرفتن شواهد به دست آمده احتمال مهاجرت انسان‌ها قبل از فعالیت آتشفشانی توبا نیز محتمل به نظر می‌رسد.
نظر شما