سمیه کریمی: با تولید نخستین گونه‌های محصولات ژنتیکی در ایران طی سال‌های اخیر بحثهای تازه‌ای در زمینه سلامت غذا و محیط‌زیست در حال شکل‌گیری است که سال‌ها در جهان سابقه دارد.
دانشمندانی که در زمینه زیست فناوری و ژنتیک تحقیق می‌کنند، موفق شده‌اند با انتقال ژنهای مخصوصی به گیاهان زراعی آنها را نسبت به آفات، بیماری‌ها و شرایط نامساعد محیطی مقاوم کنند و در نتیجه سطح تولید این محصولات زراعی را به طرز چشمگیری افزایش دهند.
اما در عین حال این دستاوردهای علمی نو تردیدها و نگرانی‌های زیادی را در مورد خطرات زیست محیطی و تأثیر نامطلوب بر سلامتی انسان برانگیخته است. در بسیاری از کشورهای جهان فروش این محصولات غیرقانونی است اما در برخی کشورها نیز تولید و عرضه این محصولات آزاد است.
با توجه به اینکه زیست فن‌آوری به عنوان یکی از اولویت‌ها و برنامه‌های آینده پژوهشی در ایران انتخاب شده است به نظر می‌رسد دستگاه‌های قضایی، حقوقی و از سوی دیگر متولیان بهداشت و سلامت کشور در این بخش بسیار ضعیف عمل کرده‌اند.
به عنوان مثال با تولید برنج تراریخته (دستکاری ژنتیکی‌شده) در حدود چهار سال قبل که به گفته مسئولان برای اولین‌بار در ایران صورت گرفته بود نیز سبب شد سازمان محیط‌زیست نسبت به تولید و مصرف این برنج هشدار داده و خواستار توقف تولید این محصول بشود، در حالی که وزارت جهاد کشاورزی ابتدا از تولید این محصولات دفاع و بعدها تولید آن را متوقف و پلمب کرد و وزارت بهداشت و درمان، به عنوان متولی تشخیص سلامت غذایی نیز در این زمینه سکوت کرد.
حساسیت‌ها درباره این موضوع سبب شد در نهایت اردیبهشت امسال طرح ایمنی زیستی در مجلس مورد بررسی قرار گیرد و مصوب شد تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی دارای مجوز فعالیت در زمینه فناوری زیستی جدید موظف هستند قبل از هرگونه رهاسازی موجودات زنده تغییر شکل یافته ژنتیکی، ضمن تهیه شناسنامه موجود زنده مذکور، مستندات ارزیابی مخاطرات احتمالی زیست محیطی آن را نیز تهیه و به دستگاه اجرایی ذی‌ربط ارائه کنند.
با توجه به الحاق ایران به پروتکل ایمنی زیستی (کارتاهنا) در بهمن ماه سال ۸۴ دولت مکلف شد قانون ملی ایمنی زیستی را در کشور تصویب و اجرایی کند و مسئولیت دبیرخانه ایمنی زیستی به سازمان حفاظت محیط‌زیست داده شد.
فاطمه واعظ جوادی، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور هنگامی که لایحه ایمنی زیستی به مجلس رفت و برای حذف یک ماده از طرح ایمنی زیستی نمایندگان مجلس را به زهرای اطهر قسم داد، ضمن هشدار در مورد محصولات تراریخته گفت: در سال‌های اخیر برخی از بیماری‌ها که در کشور شایع شده است، به دلیل بیماری‌های عفونی نیست بلکه ناشی از دستکاری‌های ژنتیکی در صنایع غذایی است که ما می‌توانیم این نوع عوامل بیماری‌زا در جامعه را ریشه‌کن کنیم.
رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست گفت: سازمان حفاظت محیط‌زیست مشتاق است که محققان برنج، گندم و جویی تولید کنند که سم و کود شیمیایی و آفت‌کش در آن به کار نرفته باشد. وی یادآور شد: متأسفانه پیشنهاد‌دهنده طرح از ارائه مستندات امتناع ورزیده و از ارائه پاسخ و نمونه خودداری می‌کند.
اما بهزاد قره‌یاضی مجری طرح برنج تراریخته ضمن محکوم کردن موضعگیری سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره محصولات تراریخته گفت: این موضوع که کارشناسان و طرفداران محیط‌زیست با طرح ایمنی زیستی و تولید محصولات فراریخته مخالف هستند، به هیچ‌وجه صحت ندارد.
وی با اشاره به سوء‌عملکرد سازمان محیط‌زیست در زمینه تخریب جنگل‌ها و مراتع طبیعی، از بین بردن تنوع زیستی و افزایش آلودگی هوا تأکید کرد، این سازمان که در حقیقت از مخربان اصلی محیط‌زیست به شمار می‌رود و نیز وزارت جهاد کشاورزی تنها مخالفان طرح ایمنی زیستی و تولید محصولات تراریخته هستند.
قره‌یاضی افزود: زمانی که وزارت جهاد کشاورزی با هدف خودکفایی در تولید گندم و جو بیشترین فشار را بر منابع آبی زیرزمینی وارد کرد یا زمانی که در استان گیلان درختانی به قدمت 1500 سال را به بهانه مبارزه با خرافه پرستی قطع کردند، سازمان حفاظت از محیط‌زیست هیچ واکنشی نشان نداد اما اکنون که برای تأمین و تضمین و بهره‌بردای بهینه از عواید مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی جدید و پیشگیری از آثار جانبی احتمالی این فناوری قانونی به تصویب رسیده است، رئیس این سازمان با آن مخالفت کرده است.
وی تأکید کرد، بر‌خلاف گفته خانم واعظ‌جوادی در اروپا حداقل هفت کشور از جمله آلمان، اسپانیا، فرانسه، پرتقال، چک و رومانی به صورت انبوه این محصولات را کشت می‌کنند و در 17 تا 20 کشور نیز مجوز کشت این محصولات صادر شده است. وی تصریح کرد، سازمان بهداشت جهانی به صراحت در مورد سلامتی این محصولات اظهار‌نظر کرده و یادداشتی تحت عنوان 20 پرسش و 20 پاسخ منحصراً در این مورد چاپ کرده و سازمان خوار و بار جهانی نیز آن را تأیید کرده است.
وی افزود: هم‌اکنون پنبه، چغندر قند، عدس، نخود، ذرت، سیب‌زمینی و یونجه تراریخته به صورت آزمایشگاهی با موفقیت تولید شده است.
از سوی دیگر بر اساس واکنش‌های کارشناسان و مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست مشکل اصلی در بکارگیری محصولات تراریخته مخاطره در دو حوزه تنوع زیستی و سلامت است و اصل بر خطرناک بودن این محصولات قرار می‌گیرد مگر آنکه تولیدکننده ثابت کند محصولش بی‌خطر است.
معاون محیط طبیعی و تنوع‌زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست در مورد محصولات تراریخته گفت: هنوز کسی ثابت نکرده خطری وجود ندارد و حرف سازمان محیط‌زیست این است که باید 10 تا 15 سال بگذرد تا معلوم شود این محصولات با دستکاری‌های ژنتیکی که در آن صورت گرفته است به سلامت موجودات زنده و بشر ضرر رسانده یا نه.
به گفته نجفی حاجی‌پور آفت ساقه‌خوار موجود مقاومی است. وقتی پروتئین ساقه این محصول این آفت را از بین می‌برد به راحتی نمی‌توان گفت برانسان اثر نمی‌گذارد.
اما نکته قابل‌توجه درباره منع استفاده از محصولات تراریخته نظارت بر واردات این محصولات به کشور است وبا توجه به اینکه فرآورده‌های ژنتیکی تنها در ایران تولید نمی‌شود، در سال‌های گذشته نیز بدون اطلاع عمومی، محصولات اصلاح شده ژنتیکی وارد کشور شده و مردم آن را مصرف کرده‌اند.
از سوی دیگر، با اینکه وزارت جهاد کشاورزی تمامی بذرهای برنج تراریخته را توقیف و از توزیع آنها بین کشاورزان جلوگیری کرده ولی چون این نوع برنج رهاسازی شده است، بعضی از شالی‌کاران زمین‌هایشان را زیرکشت آن برده‌اند. این درحالی‌است که برای آگاهی مصرف‌کنندگان هیچ برچسبی روی محصولات تراریخته زده نمی‌شود.
دبیر شورای ملی ایمنی زیستی نسبت به عدم الزام درج برچسب بر روی محصولات دستکاری ژنتیکی شده در داخل کشور هشدار داد و گفت: به عنوان یک شخص حقیقی معتقدم باید مردم حق انتخاب داشته باشند و بتوانند محصول دستکاری ژنتیکی شده را از محصول عادی تشخیص دهند.
دکتر محسن جهانشاهی تصریح کرد، متأسفانه در قانون ملی ایمنی زیستی که در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده برای محصولات داخلی کشور موضوع برچسب‌گذاری شفاف نیست، این در حالی است که این امر تنها برای نقل و انتقال فرامرزی دیده شده است که این ضعف باید در آیین‌نامه‌های اجرایی درنظر گرفته شود.