نیو صدر: بحران‌های خاموش محیط‌زیستی در ایران روز به روز خود را بیشتر نشان می‌دهند و حالا فرونشست زمین در ایران بحرانی است که خیلی جدی گرفته نمی‌شود. فرونشست در واقع به تغییرات ارتفاعی در سطح زمین گفته می‌شود که در برخی موارد چاله‌های بزرگ و عمیقی را ایجاد می‌کند. این پدیده طی سال‌های اخیر از سوی سازمان نقشه برداری کشور به روشنی رصد می‌شود و همزمان اطلس‌هایی از این پدیده در این سازمان تهیه شده است. درباره علل فرونشست زمین در مناطق ایران بررسی‌های متعددی صورت گرفته و کاهش آب‌های زیرزمینی یکی از علت‌های این اتفاق است.
البته فرونشست زمین با نشست زمین متفاوت است. نشست زمین می‌تواند دلایلی از جمله ساخت و سازهای شهری داشته باشد اما فرونشست در واقع در ابعاد بزرگتری در مساحت‌های بیشتر از زمین رخ می‌دهد و حالا به گفته مهندس مسعود شفیعی رییس سازمان نقشه برداری ایران، ۴۸ منطقه فرونشست زمین در ایران شناسایی شده است. اما مساله فرونشست هنوز از سوی خیلی از مسئولان جدی گرفته نشده و براساس بررسی‌های سازمان نقشه برداری کشور ممکن است اماکن مهمی همچون فرودگاه امام خمینی (ره)، فرودگاه مهرآباد، فرودگاه سمنان و آثار تاریخی همچون سی و سه پل و تخت جمشید را به خطر بیاندازد.
برهمین اساس مهندس مسعود شفیعی رئیس جوان سازمان نقشه برداری مهمان کافه خبر خبرآنلاین بود و به بررسی ابعاد مختلف این مساله پرداخت. مسعود شفیعی؛ متولد سال ۱۳۵۸ پیش تر به مدت ۳ سال به عنوان قائم مقام و معاون فناوری توسعه، برنامه ریزی و هماهنگی دستگاهها در سازمان نقشه برداری کشور فعالیت کرده و مدتی را نیز سرپرست معاونت اداری، مالی و پشتیبانی این سازمان بوده است. در مدت مسئولیت قبلی او در این سازمان، علاوه بر استقرار نظام مدیریت بهره وری، فاز نخست زیرساخت ملی اطلاعات فضای کشور به انجام رسید. شفیعی، در میانه دهه ۸۰ به مدت ۶ سال به عنوان دبیر گروه پژوهشی امور زیربنایی در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام فعالیت داشت.
مشروح مصاحبه با رییس سازمان نقشه‌برداری در کافه خبر را در ادامه بخوانید:
آقای شفیعی طی چندماه اخیر خبرهای زیادی از سازمان نقشه‌برداری مطرح می‌شود و بیشتر آن مربوط به فرونشست زمین است، فعالیت‌های شما بیشتر شده یا مساله فرونشست زمین جدیتر شده است؟
این حرف تا حدی درست است اما نکته مهم این است که ما همیشه در این زمینه فعال بودیم. در بخش نقشه برداری زمینی سازمان نقشه برداری کشور حدود ۷۰ پرسنل فعال داریم که اقدامات زیادی در مطالعات فرونشست انجام داده‌اند. شاید افکار عمومی بیشتر ما را به جهت بررسی فرونشست زمین شناخته باشد اما باید بگویم بررسی نرخ فرونشست و تغییرات ارتفاعی تنها کاری نیست که در سازمان نقشه‌برداری انجام می‌شود. نیروهای ما در سازمان به طور مرتب در حال انجام کارهای میدانی هستند؛ حجم این فعالیت‌های میدانی در حدی است که حتی در جاده‌های کم تردد بین شهری هم اگر دقت کرده باشید، نام اختصاری سازمان ما (NCC) روی سنگهایی که نشان از نقاط ترازیابی دارند؛ هک شده است؛ این موضوع نشان از دربرگیرندگی فعالیت‌های ما دارد. این تلاش‌ها و خدماتی که همکاران ما انجام می‌دهند باید به نحوه درستی معرفی شود تا جامعه هم از این ظرفیت آگاهی پیدا کند. چراکه این ناآگاهی باعث می‌شود از همکاری مردم محروم شویم.
درباره بحث فرونشست می‌توان گفت افکار عمومی به تازگی با این پدیده مواجه شده است. مساله فرونشست را ما از دهه‌های قبل داشتیم یا شما در این سازمان به تازگی تصمیم به اطلاع‌رسانی در این زمینه گرفته‌اید؟
از سال گذشته در این راستا ماموریت‌های مشخصی توسط سازمان مدیریت بحران کشور و وزارت کشور به سازمان نقشه‌برداری کشور سپرده شد. به همین دلیل ما تصمیم گرفتیم برای اینکه از جامعه برای کنترل این موضوع کمک بگیریم؛ اطلاع‌رسانی در این زمینه را افزایش دهیم. به همین دلیل چندین نشست خبری در این رابطه برگزار شد، چراکه چنین پدیده‌هایی ممکن است در بدنه زندگی مردم تاثیر بگذارد. در این میان شروع به طراحی یک سری اطلس کردیم و به موازات آن سعی داریم مرتبا اطلاع‌رسانی کنیم تا مردم بدانند که در کجا چه اتفاقاتی می‌افتد. اگر این اتفاق رخ ندهد برخی افراد غیرمسوول اظهارنظرهای غیرکارشناسی می‌کنند. قبلا تصور این بود که نتایج چنین تحقیقاتی را اعلام نکنیم تا جامعه نگران نشود. این در حالی است که ما باید واقعیت‌ها را درست و کارشناسی شده بیان کنیم تا این اتفاق نیفتد و گرنه دستگاه‌های مسوول و حتی خود مردم هم مشارکت لازم را نخواهند داشت.
واقعیت ماجرای فرونشست چیست؟ و چرا تاکنون اخبار کمتری از آن می‌شنیدیم؟
فرونشست یک پدیده تغییر ارتفاعی در سطح پوسته زمین است، البته تغییر ارتفاع به علل مختلفی می‌تواند رخ بدهد و لزوما هرجا که این تغییر ارتفاع رخ بدهد، فرونشست رخ نداده است. اولین برخوردها با پدیده فرونشست زمین در دهه ۸۰ بود که در حوالی تهران مشاهدات ترازیابی خود را تکرار کردیم و متوجه تغییرات قابل توجهی شدیم که در یک دوره ۱۰ساله رخ داده بود. آن زمان همکاران ما سعی کردند علت‌یابی کنند و به این نتیجه رسیدند که این موضوع همان پدیده فرونشست است. ما سعی کردیم این مطالعات را به نقاط دیگر کشور هم تعمیم بدهیم. به همین دلیل وضعیت حدود ۵۰ ناحیه از کشور بررسی شد و به این نتیجه رسیدیم که در مناطق زیادی در کشور، فرونشست رخ داده است.
یک مشکلی که در این حوزه برای ما به وجود آمد بحث تقسیم کار بود؛ متاسفانه با پدیده عجیبی در ایران روبرو هستیم که همه درباره یک موضوع نظر می‌دهند اما وقتی نوبت کار می‌شود؛ می‌گویند «این جزو وظایف ما نیست»! در همین پدیده فرونشست از معاون فرمانداری در یک شهرستان تا زمین‌شناسان و فعالان زیست‌محیطی تا کنون اظهارنظرهایی کردهاند. البته صرف اظهارنظر اشکالی ندارد اما باید این کار را بر اساس داده‌های رسمی انجام دهند. در این زمینه اختلاف نظرهایی درباب تفکیک وظایف با سازمان زمین‌شناسی داشتیم که خوشبختانه امسال صورت جلسه مشترکی را با آنها امضا کردیم که بر اساس آن تهیه اطلس و اعلام نرخ فرونشست به سازمان نقشه برداری کشور سپرده شد. سازمان زمین‌شناسی هم قرار است نقشه خطر فرونشست را منتشر کند، چرا که میزان خطرپذیری در هر منطقه می‌تواند متفاوت باشد.
تهیه این اطلس‌ها چه کمکی می‌تواند به مساله فرونشست زمین بکند؟
کارگروهی به عنوان «مدیریت شریان‌های حیاتی تهران» تشکیل شده است. همکارن ما در مناطقی که فرونشست به اوج خود رسیده، زیرساخت‌ها را بررسی می‌کنند. گاهی از این مناطق خطوط راه آهن عبور کرده است، بعضی مواقع هم مجتمع های مسکونی در این مناطق وجود دارند. حتی سال پیش همکاران ما متوجه شدند در اتوبان آزادگان یکی از این نقاط کاملا در مجاورت یک چاه شرکت آب منطقه‌ای استان تهران بود.
پس کمی عینی‌تر این این رابطه صحبت کنیم آقای مهندس، با توجه به مشاهدات میدانی که در مناطق مختلف داشتید به خصوص در تهران که تراکم جمعیت هم زیاد است؛ باید چه کار کنیم؟
از سال ۸۰ مطالعات سازمان نقشه برداری کشور با تجهیزات جدید ادامه یافت. اولین فرونشست در تهران در همان سال مشاهده شد. بعد از آن اگرچه بخشی از کار به سازمان زمین‌شناسی منتقل شد، اما در این مدت ما کار خودمان را ادامه دادیم و ۴۸ منطقه فرونشست در ایران شناسایی شد.
در مورد تهران، نرخ فرونشست پایتخت را از سال ۷۱ تاکنون مطالعه کردهایم. این مطالعات نشان می دهد که محدوده فرونشست در سطح تهران در حال افزایش است. در سال ۸۴ محدوده فرونشست تا سر ۳ راه آذری بود ولی اکنون متاسفانه این محدوده تا سمت میدان فتح افزایش پیدا کرده است. یعنی محدوده فرونشست تا مرز فرودگاه مهرآباد رسیده است. از سوی دیگر این محدوده تا فرودگاه امام نیز رسیده است. محاسبات جدید سازمان نقشه برداری کشور حاکی از آن است که محدوده فرودگاه امام نیز درگیر فرونشست شده است. البته نرخ این موضوع در حال حاضر چندان خطرناک نیست اما در چند سال آینده این وضع می‌تواند خطرناک باشد.
محدوده فرونشت زمین به شمال تهران هم رسیده است؟
خوشبختانه فرونشست هنوز به شمال تهران نرسیده و مشاهدات نشان می‌دهد که فرونشست از جنوب تا میدان قزوین و پایین‌تر از میدان انقلاب پیش رفته است.
با این تفاسیر در بحث فرونشست زمین چه آینده‌ای را برای تهران متصور هستید؟
متاسفانه بخشی از محدوده شهری پایتخت، در مناطقی مثل یافت‌آباد، منطقه خلیج و ... درگیر پدیده فرونشست شدهاند که می‌تواند در آینده خطرناک باشد. بازدید میدانی ما از ورامین نشان می‌داد که در یک جاده، ۳۰ سانتی‌متر چاله به وجود آمده یا در همانجا بچه یک کشاورز در یک چاله حدود پنج متری که یکباره در اثر فرونشست ایجاد شده؛ افتاده است. می‌توان گفت خطر فرونشست کشاورزان را هم تهدید می‌کند. فرض کنید این اتفاق در مسیر تهران ورامین که مسیر تردد قطارها هم است؛ رخ بدهد! می‌توانید تصور کنید چه فاجعه انسانی اتفاق می‌افتد؟ در این منطقه اکنون نرخ فرونشست به ۲۰سانتی متر رسیده و در برخی مناطق روی دیوار ساختمان‌ها ترک به وجود آمده و این اتفاق به زودی در جنوب غرب تهران نیز رخ می‌دهد. در اتوبان آزادگان هم پل‌های زیادی وجود دارد و این ترک‌ها و چاله‌ها می‌تواند پیامدهای خطرناکی داشته باشد.
آقای مهندس مدتی است که بحث فرونشست تهران در خبرگزاری‌های خارجی هم بازتاب یافته است. به طوری که یک خبرگزاری نرخ فرونشست در تهران را ۳۶ سانتی‌متر اعلام کرده بود. این موضوع چقدر صحت دارد؟
نرخ فرونشست تهران حدود 22-23 سانتی‌متر است، ما با دقیق‌ترین روش‌ها این نرخ را در تهران ارزیابی کردیم و این آمار قطعا درست است. به همین دلیل آماری که شما به آن اشاره کردید را تایید نمی‌کنیم.
علت این تفاوت‌ها در آمار ارائه شده چیست؟ چرا یک عدد دقیق برای فرونشست تهران اعلام نمی‌شود؟
سازمان نقشه برداری کشور نرخ فرونشست تهران را به طور دقیق در سال‌های مختلف بررسی کرده است. اختلاف ۲ سانتی‌متری فرونشست در سال در نقاط مختلف تهران وجود دارد، مثلا یک نقطه امسال ۱۱ سانتی‌متر فرونشست داشته، سال بعد ۱۳ سانتی‌متر.
در شهرهای دیگر چطور؟
کار جدیدی که در سازمان نقشه برداری کشور انجام داده‌ایم نشان می‌دهد که فرودگاه سمنان با نرخ فرونشست سالانه ۱۰سانتی‌متر روبرو است. دور تا دور دریاچه ارومیه هم فرونشست رخ داده است. اگر به گزارش سال ۸۰ سازمان نقشه برداری کشور نگاه کنید، خواهید دید که اصفهان در آن سال فرونشست آن چنانی نداشت، اما متاسفانه اکنون به دلیل برداشت زیاد آب‌های زیر زمینی، اصفهان با نرخ فرونشست ۱۷ سانتی‌متر در سال روبرو است. این وضعیت در حال رسیدن به مناطق تاریخی مثل ۳۳ پل، میدان امام و ... هم هست. به طور کلی و همانطور که گفته شد، مشاهدات ترازیابی ما نشان می‌دهند که در ۴۸ منطقه از کشور فرونشست رخ داده و ۲ منطقه جدید هم به تازگی وارد این فهرست شدند؛ شهرستان‌های بویین زهرا و نقاب.
بیشترین نرخ فرونشست زمین در چه مناطقی است؟
در تهران در رباط‌کریم، شهریار، ورامین و ... در حاشیه تهران محدوده‌هایی هستند که بیشترین نرخ فرونشست را در آنها اندازه گیری کردیم. این مناطق به نسبت خود شهر تهران جمعیت بسیار کمتری دارد و عمدتا فرونشست در محدوده‌های کشاورزی رخ داده است. جنوب غرب تهران یکی از نقاط بسیار بسیار مهم است که فرونشست در آن به ۲۲ سانتی متر رسیده است. ببینید برای اعلام نرخ فرونشست، ما کل بررسی های ۲۰ ساله را در این بازه زمانی بررسی می‌کنیم تا جواب ها دقیق باشد.غیر از تهران هم در خراسان رضوی، خراسان جنوبی، قم، اصفهان، همدان، آذربایجان شرقی و کرمان مناطقی هستند که نرخ بالای فرونشست دارند.
شما ۶ اطلس از وضعیت فرونشست در ایران منتشر کرده اید. این کار را با چه اولویت‌بندی انجام می‌دهید؟
البته فرونشست در بیش از ۶منطقه در کشور رخ داده است، اما اولویت‌بندی ما برای تهیه اطلس فرونشست، براساس میزان جمعیت و خطرپذیری مناطق بوده است. تهران که هم مرکز سیاسی و جمعیتی کشور است؛ اولین منطقه‌ای بود که نقشه آن تهیه شد. اطلس اصفهان، خراسان‌رضوی، شیراز و ... را نیز در مرحله بعد تهیه کردیم.
در شیراز چه نتیجه گیری‌هایی داشتید؟
میزان فرونشست در مرودشت که جنوب تخت‌جمشید است، در برخی نقاط به حدود ۴۰سانتی‌متر رسیده است. البته نقاط کمی چنین وضعیتی دارند اما در رابطه با نرخ فرونشست بالای ۳۰سانتی‌متر مناطق زیادی در مرودشت چنین وضعیتی دارند. خود شهر مرودشت و حتی خود شهر شیراز هم درگیر این ماجرا هستند. نرخ فرونشست در شهر شیراز حدود ۱ یا ۲ سانتی‌متر است اما وقتی مناطق شهری درگیر می‌شوند باید منتظر وقوع حوادث خطرناکی در آن باشیم. شاید حفره‌هایی که در دشت‌ها ایجاد می‌شود خطری نداشته باشند، اما در مناطق شهری این موضوع می‌تواند خطرناک باشد و مردم می‌توانند در معرض خطر باشند.
می‌توانید بگویید بحرانی‌ترین مناطق کجاها هستند؟
حقیقتا نه! ما می‌گوییم ۴۸ منطقه در معرض خطر فرونشست هستند؛ برآورد ما نشان می‌دهد که شاید ۲برابر این تعداد منطقه یعنی حدود ۱۰۰منطقه درگیر فرونشست باشند؛ چراکه ما هنوز به بررسی تمامی مناطق نپرداخته‌ایم. خیلی از دشت‌ها هستند که برداشت آب زیرزمینی در آنها زیاد است و ما همچنان نتوانستیم وضعیت آنها را بررسی کنیم. دشت‌هایی هم هستند که فرونشست داشته‌اند ولی ما هنوز آماری از آنها نداریم.
شما خیلی ساده از اعلام نرخ فرونشست صحبت می کنید، نرخهای اعلامی شما بسیار بالا است اما شما با لحنی توضیح می‌دهید که انگار هیچ خطری ما را تهدید نمی‌کند! فکر نمی‌کنید اینگونه اعلام خبر خوب نباشد؟ در زمینه زلزله اطلاع رسانی زیادی شده و مردم از واقعیت ماجرا آگاه هستند، فکر نمی کنید درباره فرونشست هم باید همین روال طی شود؟
اول حرف‌هایم گفتم که قبلا اصلا این مسائل مطرح نمی‌شده و این مسائل جزو موضوعاتی بود که همکاران ما در سازمان فکر می‌کردند ممنوعه است و اجازه بیان کردن آن را ندارند. درحالیکه ما داریم بحث کارشناسی می‌کنیم و اینکه موضوع به چه شکلی انعکاس یابد، کار رسانه‌ها است. به نظر من خیلی مهم نیست که مثلا رکورد فرونشست را اعلام کنیم. همین که با پدیده فرونشست مواجهیم، یعنی مخاطراتی وجود دارد. زلزله ناگهان می‌آید و مردم اثرات آن را می‌بینند. اما فرونشست یک سری پیامدهای بلندمدت دارد. یعنی خرابی‌های آن دیرتر مشاهده می‌شود. تازه وقتی آنها به وجود بیاید مردم و مسوولین به فکر می‌افتند. اساسا چون اثرات این موضوع مثل زلزله به شکل ناگهانی دیده نمی‌شود، توجه کمتری نسبت به این موضوع می‌شود. برای مثال ورامین هم ۱۵ سال پیش چنین نرخ فرونشستی داشت، اما تازه پیامدهای آن در شهر دیده شده است
این خطر چگونه باید برای مردم ملموس شود؟ برای مثال توان علمی فهم این بحران برای یک کشاورز وجود دارد؟
نه کاملا. کشاورزان عموما در اثر شکاف‌هایی که در مناطق بوجود می‌آید یا فروچاله‌هایی که ایجاد می‌شود، متوجه این موضوع می شوند و این مساله باعث شده آنها هم بترسند. چون انقدر این شکاف‌ها اندازه وسیعی دارند که قطعا آنها متوجه خطر این اوضاع می‌شوند.
برآوردی وجود دارد که چند هکتار از زمین‌های ما از این بحران آسیب می‌بینند و برای مثال دیگر نمی‌شود در آن کشاورزی کرد؟
ما هنوز چند ده دشت ناشناخته در کل کشور داریم که مورد بررسی قرار نگرفته است. پس نمی‌شود آماری برای کل کشور ارائه داد. در بخشهایی هم که نرخ فرونشست مشخص شده، اینکه بخواهیم بگوییم مردم چقدر در خطر هستند، کدام سازه‌های تاریخی امکان دارد آسیب ببینند و ... می‌تواند در فاز بعدی مطالعات باشد. تاکنون ما وارد این فاز نشدهایم. گزارشی که مدتی پیش در مجله نیچر درباره فرونشست تهران منتشر شد، دقیقا این موضوع را نشان می‌دهد. در آن گزارش معلوم بود که در هر ناحیه از تهران چقدر فرونشست رخ داده، آن منطقه چه میزان جمعیت دارد، در آنجا چقدر خط راه‌آهن وجود دارد و ...
کمی درباره علت این ماجرا صحبت کنیم. چه چیزی باعث ایجاد این بحران در مناطق گسترده‌ای از ایران شده؟
ما به عنوان سازمان نقشه‌برداری خیلی نمی‌توانیم به بحث ورود کنیم اما معمولا این موضوع به دلیل استخراج بیش از حد منابع آب است. گواه این قضیه هم تغییر سطح آب‌های زیرزمینی در مناطق مختلف است. به طور کلی تعیین علت این موضوع در حیطه تخصصی ما نیست؛ اما شواهد نشان می‌دهد که پدیده فرونشست با بحث کاهش منابع زیرزمینی آب ارتباط دارد. تقریبا اگر در بیشتر مناطق مختلفی که فرونشست رخ داده، سطح آب‌های زیرزمینی را اندازه‌گیری کنید، متوجه می‌شوید ارتباط بسیار معنی‌داری بین تغییرات سطح آب زیرزمینی و میزان فرونشست وجود دارد.
جالب است بدانید که در اطراف پارک‌های آبی بزرگ در محدوده اسلام‌شهر نرخ فرونشست زیاد شده. ایجاد چنین پارکهایی خیلی تفریح خوبی است، اما معلوم نیست به چه قیمتی؟ در اقلیم ما داشتن این همه پارک آبی و دریاچه مصنوعی کار درستی نیست.
می‌توانیم بگوییم تنها علت بحران فرونشست برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است؟
خیر، کاهش چگالی زمین به هر دلیلی می‌تواند منجر به وقوع فرونشست شود؛ اما عمدتا چون اکنون با کاهش آب‌های زیرزمینی روبرو هستیم در اکثر مناطق کشور علت اصلی این موضوع، کاهش سطح آب های زیرزمینی عنوان می شود. حال آنکه فقدان ذخایر گاز، نفت و ... هم می‌تواند منجر به فرونشست زمین شود.
البته می‌شود ارتباط مستقیمی بین کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و میزان فرونشست پیدا کرد. بخش زیادی از دلیل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، به دلیل کشاورزی است و خب البته زندگی و معیشت بخشی از مردم هم به این موضوع بستگی دارد.
1717