این روش پیش‌تر از سوی ترکان یا مغولان برای ثبت ایام و اوقات در تقویم‌ها به کار می‌رفت. بنا به نوشته برخی از صاحب‌نظران، این نوع سال شماری بر مبنای تاریخ شمسی و براساس اسامی بروج دوازده گانه آن و هر یک نیز به نام جانوری به زبان ترکی نام‌گذاری شده بود.
در این سال شماری منطقه البروج به جای دوازده ماه (بروج دوازده‌گانه فلکی) به دوازده سال به ترتیب: ۱- سیچقان ئیل (سال موش)، ۲- اودئیل (سال گاو)، ۳- بارس ئیل (سال پلنگ)، ۴- توشقان ئیل (سال خرگوش)، ۵- لوی ئیل (سال نهنگ)، ۶- ئیلان ئیل (سال مار)، ۷- یونت ئیل (سال اسب) ۸- قوی ئیل (سال گوسفند)، ۹- پیچی ئیل (سال میمون)، ۱۰- تخاقوی ئیل (سال مرغ) ۱۱- ایت ئیل (سال سگ) ۱۲- تنگوزئیل (سال خوک) تقسیم شده است.
گفته شده این ترتیب سال شماری نخستین بار در اوایل سده ۹ هجری از سوی دانشمند و منجم برجسته، الغ بیک میرزا فرزند شاهرخ فرزند امیر تیمور گورکان، وارد تقاویم و محاسبات منجمان ایرانی شده است. بر این مبنا سال اول از دوره دوازده‌گانه سال‌های ترکان را «سال موش» یا به زبان ترکی «سیچقان ئیل» می‌نامند.
مقدمتاً باید گفت، مرحوم دهخدا درباره «موش» می‌گوید: «موش، جانور چارپای کوچکی از حیوانات قاضمه که دارای دمبی دراز است که در همه جای کره ارض فراوان... از راسته جوندگان که مواد‌غذایی خود را با حرکت آرواره تحتانی خرد می‌کند؛ برای فرسودن و جلوگیری از نمو شدید و دایمی ثنایا، چیز‌های سخت از قبیل دانه‌ها و فرش‌ها و کتاب‌ها و لباس‌ها را می‌جود، از این رو حیوانی موذی و خطرناک است.
موش انواع زیادی دارد، موش خانگی ماده در یک ماه و نیمگی قابل باروری است و دوران بارداری‌اش سه هفته است و در هر دفعه بین ۶ تا ۱۰ بچه می‌زاید و بدین صورت با تکثیر فوق‌العاده خطر و خسارت فراوانی برای انسان دارد.» ناگفته نماند که عوام معتقدند «موش از عطسه خوک‌زاده شده و گربه از عطسه شیر»!
«موش» در زبان عربی دارای اسامی نسبتاً فراوانی است و براساس استقصایی که مرحوم دهخدا انجام داده، برخی از این اسامی عبارتند‌از: «فأر، فأره، فویسقه، قرنب، ام‌راشد، ابوزباب، ثعبه، بر، قفه، عفه، قنطریس، فصعاء، سقطیم، قنفذ، قطرب، قطروب، فنقع، دثیمه، شیام، رکس، رکیس، رثیمه، هاقل و...».
همچنین «موش» در ادب و امثال و حکم فارسی هم دستمایه برخی کنایات و تمثیلات حکمت‌آمیز شده که از آن جمله می‌توان نمونه‌هایی ذکر کرد: «موش زنده به از گربه مرده»، «دو موش اگر با هم دعوا کنند، سر یکیشان به دیوار شش ماه»، «موش به عصا راه رفتن»، «موش تو آش / آتش انداختن»، «موش در انبان داشتن»، «موش از جیب کسی ارزن بردن»، «موش را آب کشیده خوردن»، «موش و گربه بازی در آوردن»، «مثل موش روی قالب صابون»، «مثل موش آب کشیده»، «موش مرده» و...
«موش» در ادبیات مکتوب و شفاهی جهان به عنوان مظهری از زیرکی و کیاست، جایگاه ویژه‌ای دارد. داستان «موش و گربه» به شکل‌ها و قالب‌های گوناگون آن در ادبیات کهن و نو ملت‌های جهان روایت شده است. در ادبیات کهن زبان‌های فارسی، عربی و ترکی نیز به فراخور ذوق و میزان سلائق نویسندگان و سرایندگان «موش و گربه» هایی به نظم و نثر در قالب داستان‌هایی پند‌آموز، اخلاقی و ادبی به صورت مستقل یا پراکنده در طی قرون متمادی پدیده آمده است.
نمونه چنین داستان‌هایی به نثر در زبان فارسی، برخی داستان‌های کلیله و دمنه است. از جمله حکایت موش صاحب دنانیر و یاران او، زاهد مستجاب الدعوه و موش، حکایت موش و گربه و حکایت زنگوله بستن موشان به گردن گربه‌ها یا برخی داستان‌های گلستان سعدی. نمونه‌های منظوم این داستان‌ها در زبان فارسی نیز به تفصیل در این مقاله معرفی شده‌اند.
گفته شده که داستان موش و گربه عماد کرمانی (وفات ۷۷۳ هـ) و عبید زاکانی (وفات ۷۷۱ یا ۷۷۲ هـ) کهن‌ترین نمونه‌های منظوم موش و گربه در زبان فارسی است لیکن برخی از دانشمندان بر این باورند که عبید زاکانی منظومه موش و گربه خود را با الهام از «موش و گربه» عماد کرمانی سروده است چنان که مرحوم ابن‌یوسف حدائقی درباره آن در فهرست کتابخانه سپهسالار (ج۲، صص ۶۴۳ - ۶۴۴) می‌نویسد: «داستان {موش و} گربه وی مشهور و معارضه خواجه حافظ در اشعار با صوفی ظاهراً با وی بوده و تصور می‌کنم که عبید زاکانی هم موش و گربه خود را در اشاره به کار همین عماد ساخته است».
نوشته حاضر مقدمه‌ای کوتاه بر کتاب‌شناسی «موش و گربه» های منظوم و منثور است که در ضمن میراث کهن مکتوب پیشینیان، به خصوص نسخه‌های خطی به دست ما رسیده است و به طور قطع و یقین تعداد عناوین آن بیش از این‌ها است. امید است این متون از سوی پژوهشگران جوان، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته شود. در کتاب طنزنامه به قلم نگارنده این سطور، گزارش مفصل تری درباره آثار دست‌نویس «طنز، هزل، هجو و فکاهه» در کتابخانه‌های جهان، ارائه شده و امید است این اثر که در آن بیش از ۱۷۰۰ عنوان نسخه خطی کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی شده است، در آینده‌ای نه چندان دور در دسترس علاقه‌مندان قرار گیرد.
ادامه دارد...
به قلم حسین متقی/برگرفته از «کتاب طنز 5»/گردآوری سیدعبدالجواد موسوی/انتشارات سوره مهر
242