در کتاب طنزنامه به قلم نگارنده این سطور، گزارش مفصل تری درباره آثار دست‌نویس «طنز، هزل، هجو و فکاهه» در کتابخانه‌های جهان، ارائه شده و امید است این اثر که در آن بیش از ۱۷۰۰ عنوان نسخه خطی کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی شده است، در آینده‌ای نه چندان دور در دسترس علاقه‌مندان قرار گیرد.
۱- پاسخ موش و گربه (فارسی)
تالیف: درویش محمد هاشم بن‌اسماعیل شیرازی زنجانی متخلص به «هاشما» (در گذشته به سال ۱۱۹۹ هـ) قصیده‌ای عرفانی و صوفیانه است و در واقع بخشی از دیوان هاشما است که در پاسخ مولی محمد طاهربن محمد حسین شیرازی نجفی قمی (در گذشته به سال ۱۰۹۸ هـ) سروده شده است و موضوع اصلی آن رد اصحاب اهل فقه است که در قالبی داستانی و طنز‌آمیز بیان شده است. این قصیده در ضمن نسخه‌ای از دیوان هاشما در کتابخانه ملک در تهران، به شماره «۳/۵۶۹۰» آمده است.
۲- پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش (فارسی)
نوشته: بها‌ءالدین محمد به حسین عاملی متخلص به «بهایی» مشهور به «شیخ بهائی» (در گذشته به سال ۱۰۳۰ هـ)
شامل داستان‌هایی شیرین و مطایبه‌آمیز به نظم و نثر که با عناوین «حکایت» نگاشته شده است. این اثر با انتساب به شیخ بهایی (ره) سال ۱۳۴۶ هـ در مصر به چاپ رسیده است. به نظر می‌رسد با جواهر‌العقول یکی باشد چنان که مرحوم آقا بزرگ تهرانی هم در الذریعه به این نکته اشاره کرده است.
این اثر در سال ۱۳۶۴ از سوی انتشارات تلاش در تبریز و همچنین در سال ۱۳۸۲ از سوی انتشارات جامی در تهران با عنوان: «گربه و موش با انتساب به شیخ بهایی (ره) و با همان عنوان یاد شده به تصحیح و مقدمه مرحوم سعید نفیسی در ضمن کلیات اشعار و آثار شیخ‌بهایی در تهران و همچنین از سوی دکتر بلال عباس با عنوان الفاره و السنور به زبان عربی ترجمه شده و احتمالاً در مصر چاپ و منتشر شده باشد.
۳- تخمیس موش و گربه (فارسی)
موش و گربه عبید زاکانی تخمیسات متعددی دارد از آن جمله تخمیس مشهدی اسماعیل مشهور به چرکچی (نانوا). آقای افشار در مجموعه کمینه از آن اثر یاد کرده و گزارش کوتاه ارائه داده است. همچنین وی در ادامه به تخمیس دیگری اشاره کرده که سرآینده آن مشخص نیست. نکته جالب توجه اینکه بر روی نسخه‌ای از موش و گربه با عنوان همیان، در کتابخانه دکتر حسین مفتاح نوشته شده بود: «موش و گربه اسماعیل چورک...» که قاعدتاً باید با این اثر مرتبط باشد.
تخمیس دیگری نیز همراه یک نسخه از تضمین موش و گربه عبید زاکانی در دست است که همراه با مجموعه اهدایی خاندان احمدی کرمانی در شمار نسخه‌های خطی کتابخانه ملی قرار گرفته است. این تخمیس در شماره اخیر گنجینه اسناد کتابخانه ملی ایران معرفی شده است.
۴- جواهر‌العقول (العقود) فی‌مناظره الفأر و السنور؛ حکایت موش صوفی و گربه طالب علم (فارسی)
نوشته جمال‌الدین محمدبن حاجی‌محمد فراهانی (اواخر سده ۱۱هـ)
مناظره‌ای است تمثیلی درباره نقد تصوف و معایب صوفی‌گری، به نثر، میان موش (صوفی) و گربه (دانشمند) که در قالب داستانی انتقادی در زمان شاه سلیمان صفوی (۱۰۷۷-۱۱۰۵هـ) در چند «مطلب» ساخته شده و به وی تقدیم شده است. در برخی منابع، این اثر را به علامه مجلسی، شیخ‌بهایی و میرداماد نیز نسبت داده‌اند، علت این امر شاید این است که مؤلف برای ایمن بودن از آزار صوفیان تقیه کرده باشد.
براساس نسخه‌های کتابخانه ملی و دانشگاه تهران، این اثر با اندکی اختلاف به جمال‌الدین محمد نیز منسوب است. مرحوم آقابزرگ تهرانی در الذریعه و فرزند وی احمد منزوی در فهرست نسخه‌های خطی فارسی نیز ترجیحاً اثر یادشده را به جمال‌الدین محمد منسوب کرده‌اند. این اثر با همین عنوان منسوب به علامه مجلسی (ره) به سال ۱۳۲۴هـ در بمبئی و سپس در سال‌های ۱۳۶۳ و ۱۳۷۳ هـ در تهران و پس از آن سال ۱۳۳۲ش در اصفهان به چاپ رسیده است.
نسخه‌هایی دست‌نویس از این اثر در کتابخانه موزه بریتانیای لندن، به شماره «۱۰۹۹۸ Or.» (کتابت سال ۱۱۶۸هـ)، کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی (ره) در قم به شماره «۲۸۵۸»، کتابخانه گوهرشاد مشهد به شماره «۵۹۹» (دارای ۱۶مجلس مینیاتور)، کتابخانه مجلس شورای اسلامی تهران به شماره «۵۶۸۱»، کتابخانه مرکزی (ملی) تبریز به شماره «۳۱۷۴» (کتابت سال ۱۲۰۸هـ)، کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به شماره «۲/۱۸۷ جوادی، ۲۴۳ حکمت»، کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به شماره «۱۶۴۴۸»، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره‌های «۱/۳۳۴۰ و ۲۲۰۸»، کتابخانه ملی ایران در تهران به شماره «۲/۵۷۴ف»، کتابخانه خصوصی عبدالحمید مولوی در مشهد، کتابخانه خصوصی سیدجلال‌الدین یونسی اردبیلی در قم؛ کتابخانه ملک در تهران به شماره «۵۰۳»، کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به شماره «۸۴۳»، کتابخانه دائره‌المعارف بزرگ اسلامی در تهران و کتابخانه ملی (قیصری - سلطنتی) اتریش در وین به شماره «۷۹۰» موجود است.
سطور آغازین نسخه اتریش: «جواهر زواهر حمد و سپاس نثار بارگاه قادری است که هفت آسمان... مطلب اول: آنکه طبع مردم جاهل و شوخ‌طبعان عشرتی طبعی رستم طریق راغب و از حقیقت امور شرع و تصوف عاری و مبتدی‌اند پس لازم بود که به موش و گربه نسبت این چند کلمه ذکر شود تا خواننده و شنونده را ظاهر و باطن و حقیقت منور گردیده به وسوسه ناقص بعضی از صوفیان تقلیدی از راه نروند و مرتبه دانش ایشان در شریعت رسول خدا و ائمه طاهرین صلوات‌الله علیهم زیاده گردد.
مطلب دوم: این کمینه در نظر اهل علم وجود گربه ندارد و اهل علم را مرتبه زیاده در آن است که با صوفیان تقلیدی مباحثه و مجادله نماید بلکه آن فرقه حسود در نزد گربه طالب علم وجود موش ندارند؛ بنابراین چند حرفی به زبان موش و گربه بیان شود.
مطلب سوم: موش نفس اماره است و گربه اراده فعال حقیقت شایسته که صنع نفس اماره از امور قبیحه می‌نماید و بنابراین پسندیده رغبت می‌دهد و عقل صاحب خانه دل...».
سطور آغازین نسخه رضویه: «بسمله، بر ضمایر ارباب عقل و کمال پوشیده نماناد که این فقیر بی‌بضاعت و حقیر بی‌استطاعت مدت مدیدی در حضر و عهد بعیدی در سفر چون چرخ سرگردان دوران گذرانیدم...».
سطور پایانی نسخه رضویه: «پس کسی که او را اجزای پروبال نباشد چگونه طیران خواهد کرد».
۵- حکایت در داستان موش و گربه موش و گربه (فارسی)
مؤلف این اثر ناشناخته است.
داستان موشی که از برکت زرنگی خود توانسته است از چنگال گربه گرسنه نجات یابد. این داستان به نثر تألیف شده و دست‌نویس‌هایی از آن در کتابخانه انستیتو آثار خطی تاجیکستان در شهر دوشنبه به شماره‌های «۷/۳۳۸، ۶/۱۵۶۷، ۴/۱۲۱۰ و ۶/۱۶۶۳» نگهداری می‌شود که کتابت برخی از این دست‌نویس‌ها به سده ۱۱هـ برمی‌گردد.
۶- خوک‌نامه؛ گهرنامه (فارسی)
تألیف: تقی دارابی
مثنوی‌ای است فکاه که به شیوه موش و گربه عبید زاکانی نگارش یافته است. نسخه دست‌نویس آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره «۱/۳۵۲۷» (به خط نستعلیق در سال ۱۲۴۵هـ در ۱۸ برگ) موجود است.
آغاز:
«خوش‌تر از حمد نیست عنوانا
لب گشایم به حمد یزدانا
... اول داستان گهرنامه
آخرش خوک‌نامه پایانا».
انجام:
«تقی این نظم را به پایان بر
ختم کن بر دعای خاقانا
... روزی دوستت وصل مرام
قسمت دشمن تو حرمانا».
۷- داستان گربه و موش (فارسی)
مؤلف اثر: ناشناخته است.
داستان منثور موش و گربه است که دو نسخه دست‌نویس از آن در کتابخانه انستیتو خاور‌شناسی ابوریحان بیرونی وابسته به فرهنگستان علوم جمهوری ازبکستان در تاشکند به شماره‌های «۵/۶۳۵۹» و «۴/۷۴۸۸» نگهداری می‌شود.
آغاز: «اما راویان اخبار و ناقلان آثار و محدثان داستان بوستان گلستان کهن...».
۸- داستان موش و گربه (فارسی)
مؤلف: اثر ناشناخته است.
داستان موش و گربه به نثر است. این نسخه در کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران، به شماره «۱۵۷۶۹» (به خط نستعلیق، از سده ۱۲هـ) نگهداری می‌شود.
۹- زرندیه (فارسی)
مؤلف: موفق‌السلطان (سده ۱۴هـ)
داستان نظارت دو نفر از مأموران مبارزه با شیره تریاک، کشت خشخاش و نیز ضبط مالیات است به نام‌های حشمت‌السلطان قلعه‌عسکری و میرزا محمدخان در زرند کرمان به سال ۱۳۰۳هـ، این دو نفر به توافق می‌رسند که یک‌چهارم مبلغ دریافتی را به دولت پرداخت کرده و سه قسمت دیگر را بین خود تقسیم کنند.
از این داستان که به نظم و نثر در قالب طنز و به شیوه موش و گربه عبید زاکانی به رشته تحریر درآمده، دو نسخه دست‌نویس در کتابخانه خصوصی دکتر حسین مفتاح در تهران به شماره‌های «۷۶» و «۷۷» و دو نسخه دیگر در مرکز احیای میراث اسلامی در قم به شماه «۱۳۱۴» و کتابخانه آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی (ره) در قم موجود است. این منظومه انتقادی براساس نسخه اخیر، به کوشش آقای رسول جعفریان به سال ۱۳۷۷ش در سالنامه میراث اسلامی ایران، به چاپ رسیده است.
سطور آغازین: «بسمله، رساله‌ای‌ست موسوم به زرندیه... در سال سچیقان ئیل ۱۳۰۳ شمسی که آقایان مستشاران خارجی...
از شهور سنین محرم بود
که صمد با دو فوج غازانا
آمد و وارد زرند بشد
با سپاه چو ابن سعدانا».
۱۰- شنگول و منگول (فارسی)
از شاعری متخلص به «اشعری» (درگذشته بعد از سال ۱۳۰۵هـ)
داستانی در قالب مثنوی که حدود ۱۷۰ بیت است. آخرین ابیات این اثر شکایت از یاران و اشاره به تنگدستی و خانه‌نشینی شاعر است. نسخه‌ای دست‌نویس از این اثر در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره «۸/۹۴۴» و خط نستعلیق فتح‌الله‌بن میرزابن شیخ قاسم نجفی (سال ۱۲۹۲هـ) موجود است.
۱۱- شهنامه موش و گربه (فارسی)
مؤلف اثر، ناشناخته است.
منظومه‌ای از داستان شیرین و مطایبه‌آمیز موش و گربه است که در بحر سریع (فاعلاتن مفاعلن فعلن) سروده شده است. متأسفانه آغاز و انجام تنها نسخه دست‌نویس آنکه در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ذیل شماره «۱۵۸۲۶» نگهداری می‌شود، افتاده و فقط ۲۲۳ بیت آن باقی‌مانده است.
نخستین بیت:
«ابتدا می‌کنم به نام کسی
که جز او نیست هیچ دادرسی».
بیت پایانی:
«بعد بنوشت باو یار عرب
به سوی پادشاه شاه طلب».
۱۲- گربه‌نامه (فارسی)
اثر ظهورالله‌بن میان نورالله.
این اثر ترجمه‌ای است فارسی از موش و گربه اشرف لاهوری به زبان اردو.
یکی شخص اشرف به لاهور بود
کزو قصه گربه مشهور بود...
همان قصه نیک و خوش‌خال را
همان نامه خوب و خوشحال را
به پارسی زبان نظم کردم شتاب
که باشند از خواندنش بهره‌یاب.
نسخه‌ای دست‌نویس از این منظومه در کتابخانه دانشگاه آذر لاهور به شماره «۳۶۸-۵-۷۵۸۶» (به خط نستعلیق اکبرعلی تارپوری در رجب ۱۲۹۵هـ) نگهداری می‌شود.
ابیات آغازین:
«قل‌الحمد و بعدش ثنای عظیم
احد شد بلامیم و احمد به می‌م
پس از حمد بی‌حد پروردگار
که اسری بعبده به لیل‌القرار».
ادامه دارد...
به قلم حسین متقی/برگرفته از «کتاب طنز 5»/گردآوری سیدعبدالجواد موسوی/انتشارات سوره مهر
242