علی افتخاری: بخش فیلم خارجیزبان یکی از 24 بخش جوایز اسکار است و جایزه آن هر سال از سوی آکادمی علوم و هنرهای سینمایی (AMPAS) به فیلمی اعطاء می‌شود که خارج از ایالات متحده آمریکا تولید شده باشد و بخش زیادی از دیالوگ‌های آن به زبان غیرانگلیسی باشد.
اولین دوره جوایز اسکار 16 مه 1929 برگزار شد. آن سال برای فیلم‌های خارجیزبان بخش مجزا در نظر گرفته نشده بود. آکادمی بین سال‌های 1947 تا 1955 برای بهترین فیلم‌های خارجیزبان که در ایالات متحده اکران شده بودند، جوایز ویژه/افتخاری در نظر می‌گرفت.
جین هرشولت رئیس و عضو رئیسه آکادمی اعتقاد داشت: «یک جایزه بین‌المللی اگر به درستی و با دقت اعطا شود، باعث ارتباط نزدیک‌تر دست‌اندرکاران سینمای آمریکا با همتایانشان در دیگر کشورها خواهد شد.»
اولین جایزه فیلم خارجیزبان به درام نئورالیستی ایتالیایی «واکسی» به کارگردانی ویتوریو دسیکا اعطاء شد. در سال‌های بعد جایره ویژه با افتخاری به هفت فیلم دیگر هم رسید: یک فیلم از ایتالیا («دزد دوچرخه»)، دو فیلم از فرانسه («موسیو ونسان» و «بازی‌های ممنوع»)، سه فیلم از ژاپن («راشومون»، «دروازه جهنم» و «سامورایی: افسانه موساشی») و یک فیلم تولید مشترک فرانسه و ایتالیا («دیوارهای مالاپاگا»).
با این حال، این جوایز مبنای مشخص و حالت رقابتی نداشت و هر سال صرفا یک برنده معرفی می‌شد. تا سال 1953 عملا جایزه‌ای اعطاء نمی‌شد و سال 1954 هم فیلمی به عنوان برنده اعلام نشد.
فلینی رکورددار است
سال 1956 بخش اسکار بهترین فیلم خارجیزبان به صورت رقابتی برای تقدیر از فیلم‌های غیر انگلیسی‌زبان راه‌اندازی شد و از آن زمان تاکنون هر سال یک برنده معرفی می‌شود. اولین دریافت‌کننده جایزه اسکار این بخش درام نئورالیستی ایتالیایی «جاده» بود که کمک کرد فدریکو فلینی یکی از مطرح‌ترین کارگردانان اروپایی شود.
برخلاف دیگر جوایز آکادمی، جایزه فیلم خارجیزبان به یک فرد مشخص اعطاء نمی‌شود. جایزه این بخش را کارگردان فیلم برنده دریافت می‌کند، اما جایزه در کل برای کشور معرفی‌کننده در نظر گرفته می‌شود. در واقع، کارگردان فیلم شخصا برنده جایزه به حساب نمی‌آید، بلکه صرفا آن را در مراسم دریافت می‌کند.
فدریکو فلینی چهار فیلم برنده اسکار بهترین فیلم خارجیزبان را کارگردانی کرده است
در طول این سال‌ها جایزه فیلم خارجیزبان در بیشتر موارد به فیلم‌های اروپایی اعطاء شده است. از سال 1947 تاکنون از 63 جایزه اعطاء‌شده به فیلم‌های خارجی زبان، 51 جایزه به فیلم‌های اروپایی، پنج جایزه به فیلم‌های آسیایی، سه جایزه به فیلم‌های آفریقایی و سه جایزه به فیلم‌های آمریکای لاتین اعطاء شده است.
فدریکو فلینی فیلمساز ایتالیایی چهار فیلم برنده اسکار بهترین فیلم خارجیزبان را کارگردانی کرده و از این جهت رکورددار است. با این حال، فلینی به خاطر قوانین آکادمی هیچ‌گاه کارگردان برنده اسکار محسوب نمی‌شود. هرچند او سال 1992 یک جایزه اسکار افتخاری دریافت کرد. البته با احتساب جوایز ویژه یا افتخاری، ویتوریو دسیکا فیلمساز هم‌وطن فلینی با او مساوی است.
ایتالیا با 10 جایزه اسکار فیلم خارجیزبان، سه جایزه ویژه و 27 بار نامزدی رکورددار این جوایز است و اسرائیل هم با 9 بار نامزدی اسکار - بی آن‌که جایزه‌ای گرفته باشد - رکورددار نامزدی اسکار فیلم خارجیزبان است.
شرایط لازم برای حضور در بخش فیلم خارجیزبان
برخلاف دیگر جوایز آکادمی، فیلم‌های شرکت‌کننده در این بخش نباید ابتدا در ایالات متحده آمریکا اکران شده باشند. برعکس، رقبای بخش فیلم خارجیزبان باید در تاریخی که برابر با قوانین آکادمی مشخص شده، ابتدا در کشور معرفی‌کننده فیلم به نمایش درآمده باشند.
فیلم‌های معرفی شده باید حداقل هفت روز پیاپی در یک سینما به نمایش درآمده باشند و نمایش آن‌ها با فروش بلیت همراه باشد. نمایش فیلم‌ها باید در مقطع زمانی اعلام‌شده از سوی آکادمی باشد.
به عنوان مثال در هشتاد و چهارمین دوره جوایز آکادمی فیلم‌هایی می‌توانند در بخش فیلم خارجیزبان رقابت کنند که از اول اکتبر 2010 تا 30 سپتامبر 2011 در کشور معرفی‌کننده اکران تجاری شده باشند.
جایزه آکادمی اسکار برای فیلم خارجیزبان در روزنامه‌ها، مقالات و اینترنت بیشتر صرفا به عنوان اسکار فیلم خارجی شناخته می‌شود که تا حدی گمراه‌کننده است. در این بخش ملیت یک فیلم در مقایسه با زبان آن اهمیت کمتری دارد.
هرچند یک فیلم برای نامزد شدن در این بخش باید «خارجی» یا غیرآمریکایی باشد، اما زبان آن هم نباید انگلیسی باشد. فیلم‌های خارجی که بیشتر دیالوگ‌های آن به زبان انگلیسی است برای شرکت در بخش فیلم خارجیزبان واجد شرایط نیستند و آکادمی معمولا در این مورد سختگیرانه عمل می‌کند.
تازه‌ترین نمونه فیلم اسرائیلی «بازدید گروه» (2007) است که چون بیش از 50 درصد دیالوگ‌های آن به زبان انگلیسی بود، از سوی آکادمی در این بخش پذیرفته نشد. از سوی دیگر فیلمی مانند «Le Bal» تولید سال 1983 هرچند تقریبا بدون دیالوگ است، توانست نامزد اسکار بهترین فیلم خارجیزبان شود.
برابر با یکی دیگر از قوانین آکادمی، در این بخش فیلم معرفی شده نباید پیش از اکران در سینما از تلویزیون یا اینترنت پخش شده باشد. آکادمی سال 2004 فیلم هلندی «کبودمرغ» را به همین دلیل واجد شرایط تشخیص نداد.
ملیت دست‌اندرکاران تولید یک فیلم هم می‌تواند در تصمیم آکادمی در این‌که فیلمی را در بخش خارجیزبان واجد شرایط بداند، موثر باشد. تاکنون چند فیلم به همین دلیل از سوی آکادمی رد شده‌اند.
تازه‌ترین نمونه فیلم «هوس، احتیاط» به کارگردانی آنگ لی (2007) است که از سوی تایوان برای شرکت در هشتادمین دوره جوایز آکادمی معرفی شد، اما آکادمی فیلم را نپذیرفت.
سخنگوی آکادمی آن سال در توضیح این تصمیم گفت: «این فیلم شایسته حضور در بخش فیلم خارجی نبود، چون قوانین ایجاب می‌کند از میان عوامل تولید یک فیلم، صرف نظر از تهیه‌کننده، کارگردان و نویسنده، حداقل در چند بخش افرادی با ملیت کشوری حضور داشته باشند که آن فیلم را به آکادمی معرفی کرده است. مدیر فیلمبرداری، تدوینگر، آهنگساز، طراح صحنه، طراح لباس، صداگذار و هیچ یک از بازیگران اصلی «هوس، احتیاط» تایوانی نیستند.»
تصمیم درمورد شایسته نبودن یک فیلم برای حضور در بخش خارجیزبان عموما پیش از نامزد شدن یک فیلم روی می‌دهد. تنها استثنا «جایی در دنیا» (1992) نماینده اروگوئه در شصت و پنجمین دوره جوایز آکادمی بود که هرچند نامزد اسکار شد، اما چون به تشخیص آکادمی بیشتر عوامل آن اروگوئه‌ای نبودند، از رای‌گیری نهایی خارج شد.
از سال 2006 (هفتاد و نهمین دوره جوایز آکادمی) فیلم‌های معرفی‌شده لزوما نباید به زبان کشور معرفی‌کننده باشند. این قانون تا پیش از آن اجازه نمی‌داد کشورها فیلم‌هایی را به اسکار بفرستند که بخش زیادی از دیالوگ‌های آن به زبانی غیر از زبان بومی کشور معرفی‌کننده است.
آن سال مدیر اجرایی آکادمی دلیل تغییر این قانون را به خاطر اتفاقی دانست که برای فیلم ایتالیایی «شخصی» (2004) افتاد. این فیلم از رقابت بازماند صرفا به این خاطر که بخش زیادی از دیالوگ‌های آن به زبان عربی و عبری بود که هیچ کدام زبان اصلی ایتالیا نیستند.
فیلم ژاپنی‌زبان «نامه‌هایی از ایوو جیما» ساخته کلینت ایستوود در بخش فیلم خارجیزبان پذیرفته نشد
تغییر این قانون به کشوری مانند کانادا اجازه داد فیلم هندی‌زبان «آب» را به اسکار معرفی کند. تا پیش از آن کانادا تنها برای فیلم‌های فرانسوی‌زبان نامزد می‌شد، چرا که فیلم‌های به زبان اصلی کانادا (انگلیسی) برای حضور در بخش فیلم خارجیزبان واجد شرایط شناخته نمی‌شدند.
با این حال، تغییر قانون تاثیری در پذیرش فیلم‌های آمریکایی غیر انگلیسی‌زبان در بخش فیلم خارجیزبان نداشت. این فیلم‌ها همچنان به خاطر ملیت خود شایسته حضور در رقابت در این بخش نیستند.
به همین دلیل یک فیلم ژاپنی‌زبان مانند «نامه‌هایی از ایوو جیما» (2006) یا فیلم مایایی‌زبان «آپوکالیپتو» (2006) نتوانستند در بخش فیلم خارجیزبان رقابت کنند، هرچند هر دو فیلم با نامزد جایزه گلدن گلوب بهترین فیلم خارجیزبان شدند (و «نامه‌هایی از ایوو جیما» برنده هم شد)، چرا که قوانین گلدن گلوب چنین محدودیتی ایجاد نمی‌کند.
روند معرفی فیلم‌ها و نامزدی
آکادمی از تمام کشورها دعوت می‌کند فیلمی را که بهترین می‌دانند معرفی کنند. انتخاب نماینده هر کشور باید توسط سازمان، هیئت داوری یا کمیته‌ای متشکل از افراد دست اندرکار سینمای آن کشور صورت گیرد. اسامی این افراد باید برای آکادمی فرستاده شود و هر کشور تنها می‌تواند یک فیلم معرفی کند.
بعد از آن‌که هر کشور انتخاب رسمی خود را انجام داد باید کپی فیلم خود را با زیرنویس انگلیسی برای آکادمی ارسال کنند. این فیلم‌ها برای کمیته جایزه فیلم خارجیزبان به نمایش درمی‌آید. اعضای این کمیته پنج نامزد نهایی را با آرای مخفی خود انتخاب می‌کنند.
تنها اعضای فعال و ثابت آکادمی که در نمایش هر پنج فیلم نامزد‌شده حضور داشته‌اند می‌توانند در رای‌گیری نهایی برای انتخاب فیلم برنده شرکت کنند. کسانی که نسخه ویدیویی یا دی‌وی‌دی فیلم‌های خارجیزبان را دیده باشند، اجازه شرکت در رای‌گیری را ندارند.
این روند از سال 2006 (هفتاد و نهمین دوره جوایز آکادمی) تا حدی تغییر کرد. در آن سال آکادمی تصمیم گرفت انتخاب نامزدها را در دو مرحله انجام بدهد. تا پیش از آن یک کمیته مستقر در لس آنجلس شامل صدها عضو آکادمی پنج نامزد نهایی بخش فیلم خارجیزبان را انتخاب می‌کرد.
در آن سال برای اولین بار در تاریخ جوایز، یک فهرست کوتاه شامل 9 فیلم یک هفته پیش از اعلام رسمی پنج نامزد نهایی این بخش اعلام شد.
کمیته‌ای شامل 30 عضو - 10 عضو کمیته اصلی، 10 عضو جدید مستقر در لس آنجلس و 10 عضو مستقر در نیویورک - از میان 9 فیلم پنج فیلم را انتخاب کردند. یکی از اهداف آکادمی از این کار این بود که روند رای‌گیری را از لس آنجلس فراتر ببرد. این گروه پیش از انتخاب نامزدهای نهایی به مدت سه روز به تماشای 9 فیلم فهرست کوتاه نشستند.
آکادمی از سال 2009 یک سیستم جدید را پیاده کرد. در این سیستم روند انتخاب نامزدها همچنان دو مرحله دارد.
در مرحله نخست صدها عضو آکادمی مستقر در لس آنجلس - که عموما به فیلم‌های جریان روز علاقه دارند - تنها درباره شش فیلم از 9 فیلمی که به مرحله دوم انتخاب راه می‌یابند، تصمیم‌گیری می‌کنند.
سه فیلم دیگر را کمیته اجرایی جایزه فیلم خارجیزبان آکادمی که 20 عضو دارد، انتخاب می‌کنند. در نهایت، کمیته 30 نفره درمورد پنج نامزد نهایی بخش اسکار فیلم خارجیزبان تصمیم‌گیری می‌کند.
فیلم ژاپنی «عزیمت» سال 2009 در حالی برنده شد که از سوی منتقدان و جشنواره‌ها نادیده گرفته شده بود
در مجموع، روند رای‌گیری درمورد اسکار فیلم خارجیزبان بسیار متفاوت با جشنواره‌ها، جوایز و گروه‌های منتقدان سینماست.
نمونه آشکار این مسئله سال 2009 اتفاق افتاد. «عزیمت» نماینده ژاپن در اسکار که از سوی منتقدان و جشنواره‌های سینمایی نادیده گرفته شده بود، با انتخاب اعضای آکادمی به نمایندگان فرانسه («کلاس») و اسرائیل («والس با بشیر») که بیشتر مورد توجه بودند ترجیح داده شد و اسکار فیلم خارجی را به خانه برد.
5858