حسین ذوقی: پیتر انگلوند، سخنگو و دبیر جدید آکادمی نوبل روز پنجشنبه اعلام کرد «نوبل ادبیات تعلق می‌گیرد به کسی که با تمرکز بر شعر و سادگی نثر دورنمای زندگی کسانی را که اموالشان مصادره شده به تصویر کشیده است.» این تصویری بود که آکادمی علوم نوبل از نویسنده رومانیایی‌الاصل آلمانی زبان ارائه داد و بعد از این جمله جایزه نوبل ادبیات سال 2009 به هرتا مولر رومانیایی‌الاصل تعلق گرفت و برای دوازدهمین بار در تاریخ نوبل یک زن توانست جایزه را از آن خود کند.
انگلوند هنگام اعلام خبر برنده جایزه نوبل ادبی 2009 گفت: «مطالعه آثار هرتا مولر نیاز به توجه و دقت دارد. او آدمی است که از واژه‌های سخت استفاده می‌کند». این عضو آکادمی نوبل ضمن اینکه در سخنان خود، هرتا مولر را یک نویسنده قدرتمند با سبکی عجیب اعلام کرد، پیشنهاد داد خبرنگاران حاضر در جمع، کتاب: «امروز می‌خواهم خودم را ملاقات کنم» را بخوانند و ادامه داد «هرتا مولر با نثری شاعرانه و بی‌غرض، فضای بی‌خانمانی را به تصویر می‌کشد».
انگلوند، مولر را یک پدیده ادبی و یک نویسنده فوق‌العاده می‌خواند: «همه برندگان برجسته‌ای که به جایزه نوبل ادبی دست پیدا کرده‌اند مسلماً هنرمندان منحصر به فرد و استثنایی بوده‌اند. اما شیوه نگارش مولر، زبانی که او در نوشته‌های خود به کار گرفته است از یک طرف و از سویی دیگر این مسئله که او واقعاً داستانی در مورد زندگی در یک کشور تحت رژیم دیکتاتوری دارد و قصه رشد و نمو به عنوان یک اقلیت در یک کشور دیگر که درواقع او را درمیان افراد خانواده‌اش نیز به صورت غریبه‌ای درآورده است همه و همه از نکات بسیار قوی و محکمی است که در داستان‌های او وجود دارد».
هرتا مولر کیست؟
هرتا مولر متولد 17 اوت 1953 در شهر «نیچیدور» در خانواده‌ای کشاورز است و اگرچه در رومانی متولد شده، اما مقیم آلمان است. وی در دانشگاه «تیمی شوارا» در رشته ادبیات رومانی و آلمانی تحصیل کرد و در سال 1976 به‌عنوان مترجم برای یک شرکت مهندسی مشغول به کار شد؛ اما سه‌سال بعد به‌علت خودداری از همکاری با پلیس مخفی دولت کمونیستی رومانی، از کار برکنار شد. مولر که پس از آن از طریق تدریس خصوصی زبان آلمانی و معلمی در مهد کودک امرار معاش می‌کرد، نخستین کتابش را در سال 1982 به زبان آلمانی در رومانی منتشر کرد که مانند بیشتر کتاب‌های آن دوران، با حذف بیشتر قسمت‌هایش به چاپ رسید.
وی در سال 1987 همراه همسرش به آلمان سفر کرد و در سال‌های اخیر، در بسیاری از دانشگاه‌های آلمان و جهان سخنرانی کرده است. مولر که اکنون ساکن شهر برلین است، در سال 1995 به عضویت آکادمی شعر و نویسندگی آلمان درآمد.
بسیاری از آثار هرتا مولر پس‌زمینه‌ای به سرزمین دوران کودکی و نوجوانی‌اش یعنی رومانی و حکومت کمونیستی تحت ریاست نیکلای چائوشسکو - سیاستمدار کمونیست رومانیایی که از 1965 تا روز اعدامش در سال 1989 به وسیله انقلابیون، دبیر کل حزب کمونیست رومانی و در نتیجه بالاترین مقام آن کشور بود - است. او شاعر، مقاله‌نویس و نویسنده‌ای است که به‌دلیل به تصویر کشیدن شرایط سخت زندگی مردم رومانی در دوران حکومت توتالیتر در کتاب‌هایش به شهرت رسید.
مولر از سال 1981 تا سال 2009 بیش از 20 جایزه ادبی را از نهادها و انجمن‌های مختلف در اروپا و خارج از اروپا به دست آورده است. او پیش‌تر جوایز ادبی متعددی را مانند جایزه فرانس کافکا در سال 1999، جایزه ادبیات برلین در سال 2005 و جایزه بین‌المللی ایمپک دوبلین در سال 1998 را کسب کرده بود.
فیلم «چهارماه و سه هفته و دو روز» به کارگردانی کریستین مونگیو، تولید شده در رومانی است؛ گفته می‌شود کارگردان آن از مفاهیم کتاب «سرزمین گوجه‌های سبز» استفاده کرده است و فیلم بسیار یادآور صحنه‌های این رمان است. کتاب «سرزمین گوجه‌های سبز»، در زمینه ادبیات سیاسی نوشته شده و به جوایزی چون جایزه ادبی ایمپک دوبلین و کلایست (بزرگترین جایزه ادبی آلمان) دست یافته است. «وطن همان جایی است که به زبانش صحبت می‌شود» و «گرسنه و ابریشم» از جمله آثار او هستند. آخرین کتاب او «نَفَس زدن» نام دارد که قرار است در مونیخ منتشر شود. نوشته‌های او تاکنون به 24 زبان ترجمه شده‌اند. رمان «گوجه‌های سبز»، اثر هرتا مولر در سال ۱۳۸۰ با ترجمه غلامحسین میرزا صالح توسط نشر مازیار منتشر شده است. این کتاب ۲۵۵ صفحه‌ای در سال ۱۳۸۶ به چاپ دوم رسیده است.
پیش‌بینی‌های خلاف و پیشگویی آلمانی
تا قبل از اعلام خبر برنده شدن هرتا مولر همه تصور می‌کردند که آموش اوز نوبل را خواهد برد. اما تنها خبرگزاری آلمان بود که مکرر در روز قبل از اعلام نام نهایی نام مولر را به عنوان برنده نوبل اعلام می‌کرد. این خبرگزاری اعلام کرد گونتر گراس 20 سال برای جایزه نوبلش صبر کرد اما این انتظار برای هرتا مولر سریعتر خواهد بود و با همین جملات پیشگویی کرد که مولر دوازدهمین برنده زن نوبل خواهد بود. انگار پیشگویی آلمانی درست از کار درآمد و پیش‌بینی‌های دیگران نقش بر آب شد.
گزارش‌های دیروز و دو روز گذشته برخی رسانه‌ها البته واکنش منتقدان و برخی از اعضای آکادمی سوئد را نیز برانگیخته است. آن‌ها می‌گویند نام برنده نوبل ادبیات امسال به بیرون از درهای بسته آکادمی درز کرده است.
احساس آزادی
معمولاً اظهار نظر نویسندگان و شاعران پس از دریافت نوبل بسیار جالب توجه است. اظهار نظر دوریس لسینگ که از حضور جمعیت در کنار خانه‌اش عصبانی شده بود هنوز هم در یادها مانده است. مولر هم بعد از دریافت جایزه گفته: «واقعاً شگفت‌زده‌ام و هنوز نمی‌توانم باور کنم، هیچ‌چیز بیشتری نمی‌توانم بگویم.»
مولر آنچنان که هنوز شگفت‌زده است اما یاد دوران سخت زندگی در رومانی را فراموش نکرده: «احساس آزادی می‌کنم، اما آن‌چیزها هنوز پاک نشده‌اند. حتی اگر آن دوران به پایان رسیده باشد، هنوز در اذهان باقی مانده‌اند. من در سه دهه حکومت دیکتاتوری زندگی کردم. افراد خیلی زیادی هستند که طاقت آن را نداشتند.»
مولر در واکنش به دریافت جایزه نوبل ادبیات در برلین به خبرنگاران گفت: «نوشته‌های من همیشه درباره این مسئله بوده که دیکتاتوری چگونه ایجاد می‌شود، اینکه چگونه یک مشت آدم قدرتمند می‌توانند بر یک کشور حاکم شوند. در این شرایط است که مردم آن کشور ناپدید می‌شوند و تنها حکومت می‌ماند».
مخالفان و موافقان
خبرگزاری آلمان در گزارشی با تیتر «نوبل ادبیات: آمریکا و فرانسه بی‌نصیب ماندند» نوشت هرتا مولر نویسندگان آمریکایی و فرانسوی را از میدان به در کرد. شاید همین موضوع بود که باعث شد خبرگزاری و روزنامه‌های آمریکایی موضعی تند اتخاذ کنند. البته مولر نویسنده‌ای مهم است و برنده شدن او موافقان بسیاری نیز دارد. همزمانی برنده شدن او و سالگرد فروپاشی دیوار برلین نیز نکته بسیار جالب نوبل امسال است.
آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان در پیام تبریک خود، اعطای نوبل ادبیات به هرتا مولر را یک نشانه عجیب همزمان با بیستمین سال فروپاشی دیوار برلین و پایان دوران کمونیستی دانست. وی با تمجید از آثار مولر، آن را ادبیات خارق‌العاده برگرفته از تجربیات دوران دیکتاتوری نامید. البته پیتر انگلوند، رئیس آکادمی نوبل اعلام کرده است، همزمانی بیستمین سال فروپاشی دیوار برلین با اعطای نوبل ادبیات به نویسنده‌ای که برآمده از دوران کمونیستی است، هرگز از پیش برنامه‌ریزی نشده بود.
در حالی که منتقدان کم و بیش آثار مولر را تحسین می‌کنند، اما گروهی از اینکه یک نویسنده به نسبت ناشناخته دیگر این جایزه بزرگ را دریافت کرده، حیرت‌زده شده‌اند. مارسل رایش-رانیکی منتقد ادبی سرشناس آلمان از اظهار‌نظر درباره اعطای جایزه نوبل به مولر خودداری کرد و تنها به خبرنگاران گفت: «نمی‌خواهم درباره او حرف بزنم». هلموت کاراسک یکی دیگر از منتقدان ادبی در آلمان در این باره گفت: «همچنان اعتقاد دارم فیلیپ راث باید جایزه را می‌گرفت و یک بار دیگر جایزه به او نرسید.»
با این حال کاراسک با تحسین از آخرین اثر مولر او را با الکساندر سولژنیستین مقایسه کرد. گونتر گراس آخرین نویسنده آلمانی که برنده جایزه نوبل شده از پیروزی مولر ابراز خرسندی کرد، اما به این نکته نیز اشاره کرد که مانند خیلی‌های دیگر شخصاً آموس اوز را شایسته دریافت جایزه نوبل ادبیات امسال می‌دانست.
در عین حال روزنامه نیویورک تایمز آمریکا در مطلبی انتقادآمیز نوشت: «ازسال 2000 تاکنون به غیر از اورهان پاموک، دوریس لسینگ، جی‌ام کوئتزی و وی. اس. نایپائول، دیگر برندگان جایزه نوبل ادبیات چهره‌های سرشناسی محسوب نمی‌شوند.» این روزنامه آمریکایی نوشت: «انتخاب هرتا مولر به‌عنوان برنده نوبل ادبیات سال 2009، اهالی کتاب را بیش از پیش شگفت‌زده کرد و نشان داد که آکادمی نوبل به‌طرز گستاخانه‌ای غیرقابل پیش‌بینی اقدام می‌کند.»
در این بین خریداران کتاب در آلمان نسبت به پیروزی مولر واکنش آنی نشان دادند و کتاب‌های او در نسخه آلمانی وبسایت آمازون به سرعت نایاب شد. آخرین کتاب مولر تا روز پنجشنبه در 40 هزار نسخه منتشر شده بود و ناشران او گفتند قصد دارند تعداد نسخه‌های منتشر شده را تا 100 هزار نسخه افزایش بدهند.