الهه جعفرزاده: دندانپزشکی، یکی از کهن‌ترین شاخه‌های پزشکی، ریشه‌هایی عمیق در تاریخ بشر دارد. از ابزارهای ابتدایی باستانی تا فناوری‌های لیزری و ایمپلنت‌های مدرن، این رشته نه‌تنها سلامت دهان را بهبود بخشیده، بلکه کیفیت زندگی انسان‌ها را متحول کرده است.
تکامل دندانپزشکی بازتابی است از پیشرفت‌های علمی، تغییرات فرهنگی و نیاز همیشگی بشر به تسکین درد و بازسازی زیبایی.
دندانپزشکی در دوران پارینه‌سنگی
شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که دندانپزشکی به ۱۴ هزار سال پیش بازمی‌گردد. در سال ۲۰۱۷، بقایای اسکلتی در ایتالیا کشف شد که دندانی با آثار حکاکی عمدی داشت، احتمالاً برای خارج کردن پوسیدگی با ابزار سنگی. در مصر باستان (حدود ۳۰۰۰ پیش از میلاد)، هزی‌ره (Hesy-Re)، پزشک دربار، به‌عنوان اولین «دندان‌پزشک» شناخته شد و متون پاپیروس روش‌هایی برای درمان آبسه را شرح می‌دادند.
در تمدن‌های بین‌النهرین و هند، از موادی مانند عسل و زاج برای پر کردن دندانها استفاده می‌شد. این تلاش‌ها، هرچند ابتدایی، نشان‌دهنده درک بشر از اهمیت سلامت دهان بود، اما بدون بی‌حسی و ابزار دقیق، بیماران درد شدیدی را تحمل می‌کردند.
قرون وسطی؛ ترکیب علم و خرافه
در قرون وسطی، دندان‌پزشکان در اروپا اغلب با ابزارهای ساده مانند انبر، دندانها را می‌کشیدند. باورهای خرافی، مانند نسبت دادن پوسیدگی به «کرم دندان»، رواج داشت و درمان‌ها بیشتر بر تسکین درد متمرکز بودند تا پیشگیری.
در جهان اسلام، ابن‌سینا در کتاب قانون (قرن یازدهم) به روش‌هایی برای تمیز کردن دندانها و درمان التهاب لثه اشاره کرد. در چین، متون پزشکی نشان می‌دهد که از جوشانده‌های گیاهی برای کاهش درد استفاده می‌کردند. با این حال، نبود دانش میکروبی و ابزارهای استریل، نتایج را محدود می‌کرد و عفونت‌ها شایع بودند.
قدیمی‌ترین نشانه‌های این درمان متعلق به ۷۰۰ سال قبل از میلاد است.
اکثر دندان‌هایی که برای پر کردن فضای خالی بین دندانها استفاده می‌شد، از مردگان گرفته می‌شد.
مصریان باستان از این روش برای تزئین دندان‌هایشان با به کار بردن سیم های طلا استفاده می‌کردند.
رنسانس و روشنگری - تولد دندانپزشکی مدرن
قرن هفدهم نقطه عطفی برای دندانپزشکی بود. پیِر فوشار (Pierre Fauchard)، جراح فرانسوی که «پدر دندانپزشکی مدرن» لقب گرفت، در سال ۱۷۲۸ کتاب جراح دندان‌پزشک را منتشر کرد. او تکنیک‌های جدیدی برای پر کردن دندانها با سرب و طلا، ساخت پروتزهای دندانی و اصلاح مال‌اکلوژن معرفی کرد. فوشار همچنین ابزارهای تخصصی مانند مته‌های دستی را توسعه داد. در قرن هجدهم، دندانپزشکی به‌عنوان حرفه‌ای مستقل در اروپا و آمریکا ظهور کرد. با این حال، نبود بی‌حسی همچنان بیماران را در معرض درد قرار می‌داد تا اینکه در سال ۱۸۴۴، هوراس ولز، دندان‌پزشک آمریکایی، نیتروس اکسید (گاز خنده) را به‌عنوان اولین بی‌حس‌کننده معرفی کرد.
قرن نوزدهم - انقلاب در ابزار و مواد
قرن نوزدهم شاهد پیشرفت‌های چشمگیری بود. در سال ۱۸۳۹، چارلز گودیر فرآیند ولکانیزاسیون لاستیک را کشف کرد که به ساخت پروتزهای دندانی مقاوم منجر شد. در سال ۱۸۵۹، انجمن دندانپزشکی آمریکا (ADA) تأسیس شد و استانداردهایی برای آموزش و حرفه وضع کرد.
آمالگام دندانی (ترکیبی از جیوه، نقره و قلع) در دهه ۱۸۳۰ معرفی شد و به ماده‌ای محبوب برای پر کردن تبدیل گردید. اختراع مته‌های پدالی توسط جیمز بی‌موریسون در ۱۸۷۱، سرعت و دقت درمان‌ها را افزایش داد. همچنین، کشف اشعه ایکس توسط ویلهلم رونتگن در ۱۸۹۵، تشخیص پوسیدگی‌های پنهان را متحول کرد. این نوآوری‌ها دندانپزشکی را از حرفه‌ای تجربی به علمی دقیق تبدیل کردند.
قرن بیستم - بی‌حسی و پیشگیری
اختراع بی‌حسی موضعی با لیدوکائین در اوایل قرن بیستم، تجربه بیماران را بهبود بخشید. در سال ۱۹۰۷، ویلیام تیشلر فلوراید را به‌عنوان عاملی برای پیشگیری از پوسیدگی معرفی کرد که به افزودن آن به آب آشامیدنی در دهه ۱۹۴۰ منجر شد. در دهه ۱۹۵۰، مته‌های توربینی با سرعت بالا جایگزین مته‌های پدالی شدند و دقت و راحتی را افزایش دادند. دندانپزشکی زیبایی نیز در این دوره ظهور کرد؛ روکش‌های پرسلن و باندینگ کامپوزیت امکان اصلاح ظاهر دندانها را فراهم کردند. آموزش عمومی درباره بهداشت دهان، مانند مسواک زدن و نخ دندان، پوسیدگی را کاهش داد و تمرکز دندانپزشکی را به پیشگیری سوق داد.
عصر مدرن و تحولات دندانپزشکی
ایمپلنت‌های دندانی، یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای دندانپزشکی مدرن، در دهه ۱۹۵۰ پایه‌گذاری شدند. در سال ۱۹۵۲، پر اینگوار برانمارک، جراح سوئدی، کشف کرد که تیتانیوم می‌تواند با استخوان فک جوش بخورد. این یافته به توسعه اولین ایمپلنت‌های تیتانیومی در دهه ۱۹۶۰ منجر شد. تا دهه ۱۹۸۰، ایمپلنت‌ها به جایگزینی دائمی برای دندان‌های ازدست‌رفته تبدیل شدند. برخلاف پروتزهای قدیمی، ایمپلنت‌ها ثبات و ظاهری طبیعی ارائه می‌دادند. در سال ۲۰۲۵، ایمپلنت‌های چاپ سه‌بعدی و هدایت‌شده توسط کامپیوتر، دقت و دسترسی را بهبود بخشیده‌اند.
دندانپزشکی امروزی با فناوری‌هایی مانند لیزر، تصویربرداری دیجیتال و هوش مصنوعی متحول شده است. لیزرها برای درمان پوسیدگی و بیماری‌های لثه بدون درد استفاده می‌شوند. اسکنرهای داخل‌دهانی جایگزین قالب‌گیری سنتی شده‌اند و چاپ سه‌بعدی امکان ساخت روکش‌ها و پروتزها را در یک جلسه فراهم کرده است.
آینده دندانپزشکی؛ بازسازی و پیشگیری
آینده دندانپزشکی به سوی زیست‌فناوری و شخصی‌سازی پیش می‌رود. محققان در حال توسعه مواد زیست‌سازگار برای بازسازی مینای دندان هستند؛ به‌عنوان مثال، آزمایش‌های ۲۰۲۴ در ژاپن پروتئینی را تحت بررسی قرار دادند که مینا را بازسازی می‌کند. سلول‌های بنیادی نیز ممکن است روزی دندان‌های طبیعی را جایگزین کنند. هوش مصنوعی، تشخیص را دقیق‌تر کرده و طرح درمان را بهینه می‌کند. با این حال، مسائل اخلاقی مانند دسترسی عادلانه و تجاری‌سازی زیبایی، چالش‌هایی هستند که نیازمند توجه‌اند. از ابزارهای سنگی تا ایمپلنت‌های مدرن، دندانپزشکی نشان داده که می‌تواند سلامت و زیبایی را به هم پیوند دهد.
منابع: NIH ، British Dental Journal ، History of Dentistry
۴۷۲۳۲