خبرآنلاین - محمد حسین لطف‌الهی: شی جین‌پینگ، رئیس جمهور چین، جولای ۲۰۲۴ در سخنرانی خود در نشست سران سازمان همکاری‌های شانگهای در شهر آستانه قزاقستان گفت که «هیچ کوه یا اقیانوسی نمی‌تواند میان مردمی که آرزوهای مشترک دارند، فاصله بیندازد.»
در آن زمان، این صحبت‌های او و رویای چین برای تبدیل کردن شانگهای به سازمانی که اعضایش همکاری‌های بسیاری گسترده‌تر و عمیق‌تری دارند، فاصله زیادی تا واقعیت داشت. هند به عنوان یکی از اعضای قدرتمند شانگهای به عنوان یکی از نزدیک‌ترین متحدان ایالات متحده در آسیا شناخته می‌شد و نارندرا مودی، نخست‌وزیر این کشور ترجیح می‌داد برای حضور در نشست پارلمان هند، از خیر حضور در نشست سران سازمان همکاری‌های شانگهای بگذرد.
اسکای نیوز در این باره نوشت: «نشست سران شانگهای در تیانجین نمایشی بود که برای ناراحت کردن ناظران غربی طراحی شده بود.»
یک سال بعد از آن، چشم‌انداز ژئوپلیتیکی چنان دچار تغییر شده که بسیاری از موضوعاتی که تا سال گذشته غیرواقعی به نظر می‌رسیدند، حالا رنگ و بوی واقعیت به خود بگیرند. چین در حالی امسال از نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری‌های شانگهای میزبانی می‌کند که نارندرا مودی برای اولین بار از سال ۲۰۱۸ به این کشور سفر کرده و هند با تعرفه‌های تنبیهی ۵۰ درصدی از سوی آمریکا مواجه شده تا از همکاری با روسیه در زمینه انرژی دست بردارد. سیاست تعرفه‌ای ترامپ که حتی اولویتی مانند مهار چین از طریق همکاری با شرکای آسیایی آمریکا را نیز نادیده گرفته، هند را واداشته تا به دنبال تقویت روابط و همکاری‌های خود با چین و سایر بازیگران منطقه‌ای باشد.
در شرایطی که بسیاری از کشورهای جهان از تعرفه‌های ترامپ زخم خورده‌اند و کشورهای جنوب جهانی به شدت از نادیده گرفته شدن جنایت‌های اسرائیل در نوار غزه توسط غرب ناراضی‌اند، چین نشست شانگهای را فرصتی دید تا خود را به عنوان یک نیروی ثبات‌ساز و قدرت بدیل قدرت‌های غربی به ویژه ایالات متحده معرفی کند.
لیو بین، دستیار وزیر امور خارجه چین هفته گذشته پیش از آغاز نشست سازمان همکاری شانگهای در این باره گفته بود: «نشست پیش رو، یکی از مهم‌ترین نشست‌های سران است که چین امسال میزبانی می‌کند.»
سازمان همکاری‌های شانگهای با عضویت چین، روسیه، قزاقستان، ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان در سال ٢٠٠١ میلادی و با هدف مقابله با «سه شیطان: تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی» در منطقه، ایجاد شد. در حال حاضر، این سازمان ۱۰ عضو دائم شامل چین، روسیه، قزاقستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان، هند، پاکستان، ایران و بلاروس و تعدادی عضو ناظر و شریک دارد.
بر اساس آخرین بروزرسانی داده‌ها در پایان دسامبر ۲۰۲۴، اعضای سازمان همکاری‌های شانگهای سهم ۲۳ درصدی از تولید ناخالص جهانی دارند و ۴۳ درصد جمعیت جهان در این کشورها زندگی می‌کنند.
تصویرسازی برای نظمی متفاوت در جهان
صحبت‌های شی جین‌پینگ در روز دوشنبه یک سپتامبر در جمع حاضران در بیست و پنجمین نشست سران سازمان همکاری‌های شانگهای به خوبی نگاه پکن به جهان و کارکرد این سازمان را نشان می‌داد. شی در این سخنرانی، چین را طرفدار یک نظم نوین امنیتی و اقتصادی در جهان معرفی کرد که بر خلاف نظم کنونی، توسعه «کشورهای جنوب جهانی» را در اولویت قرار می‌دهد.
او با کنایه‌ای آشکار به ایالات متحده و سیاست‌های اقتصادی این کشور گفت: «ما باید همچنان موضعی شفاف علیه هژمونی و سیاست‌های زورمدارانه اتخاذ کرده و چندجانبه‌گرایی واقعی را به کار بندیم.»
رئیس جمهور چین اعلام کرد که پکن قصد دارد ایجاد یک بانک توسعه را تسریع کرده و یک بستر بین‌المللی برای همکاری در زمینه انرژی تأسیس کند. به گفته او، چین برنامه تأسیس این بانک را به زودی آماده خواهد کرد و قرار است در این چارچوب طی سه سال آینده حدود ۱.۴ میلیارد دلار وام در اختیار سایر اعضای سازمان همکاری‌های شانگهای قرار دهد.
شی همچنین گفت که راه را برای استفاده کشورهای عضو سازمان از سامانه ماهواره‌ای «بیدو» چین، که جایگزینی برای سامانه «جی‌پی‌اس» تحت کنترل آمریکاست، باز می‌کند.
شی، که همواره علیه آنچه «ذهنیت جنگ سردی» می‌خواند صحبت کرده، گفت: «سایه‌های ذهنیت جنگ سردی و زورگویی از بین نرفته‌اند.» او افزود: «جهان وارد دوره جدیدی از تغییرات پرآشوب شده و حکمرانی جهانی به یک چهارراه جدید رسیده است.»
آلفرد وو، استاد دانشکده سیاست عمومی لی کوان یو در دانشگاه ملی سنگاپور در گفت‌وگویی با ای‌بی‌سی نیوز در تحلیل سخنان رهبر چین گفت که شی به دنبال «ارائه یک نظم جهانی جایگزین است، زیرا از نگاه او نظم جهانی به رهبری ایالات متحده به شدت رو به افول است.»
پوتین، رئیس جمهور روسیه و رهبر دومین قدرت بزرگ عضو سازمان همکاری شانگهای ضمن حمایت از ابتکارات شی، گفت که معتقد است این سازمان «می‌تواند نقش پیشرو را در تلاش‌ها برای شکل‌دهی به یک نظام حکمرانی جهانی عادلانه‌تر و برابرتر در جهان ایفا کند.»
از زمان آغاز حمله نظامی روسیه به اوکراین، مسکو تحت تأثیر تحریم‌های گسترده غرب با مشکلات اقتصادی زیادی مواجه شده و راه‌حل تحمل فشارهای اقتصادی غرب را همکاری بیشتر با شرکای غیر غربی به ویژه چین و هند می‌داند. چین و هند، به عنوان بزرگترین خریداران نفت و گاز از روسیه، نقش بسیار پررنگی در تأمین بودجه این کشور و مقاومت روسیه در برابر تحریم‌های اروپایی و آمریکایی داشته‌اند.
آنچه از نشست بیست و پنجم به یاد می‌ماند
مذاکرات و بحث‌های مطرح شده در بیست و پنجمین نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری‌های شانگهای نشان می‌دهد احتمالا آنچه از این نشست در آینده به یاد سپرده خواهد شد، نه توافق‌ها و مصوبات این سازمان بلکه تصاویری است که از آن به دنیا مخابره شد.
بر اساس اعلام رسانه‌های چینی، در نشست تیانجین مجموعا ۲۰ سند همکاری و بیانیه به امضا رسید که موافقت‌نامه ایجاد مرکز جامع مقابله با چالش‌ها و تهدیدهای امنیتی سازمان همکاری شانگهای، موافقت‌نامه ایجاد مرکز مقابله با مواد مخدر، استراتژی ۱۰ساله سازمان، همکاری در حوزه هوش مصنوعی، مواد مخدر، صنعت سبز، همکاری علمی و فناوری، تجارت چندجانبه، توسعه پایدار انرژی از جمله آن‌ها به حساب می‌آید.
در بیانیه پایانی بیست و پنجمین نشست سران سازمان همکاری‌های شانگهای نیز حملات نظامی اسرائیل و ایالات متحده به ایران به عنوان امری بر خلاف حقوق و موازین بین‌المللی محکوم شد: «چنین اقدامات تجاوزکارانه‌ای علیه تاسیسات غیرنظامی، از جمله زیرساخت‌های هسته‌ای - انرژی که به کشته شدن غیرنظامیان منجر شد، نقض آشکار اصول و موازین حقوق بین‌الملل و منشور سازمان ملل متحد و تعرض به حاکمیت جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌رود. این اقدامات به امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی آسیب وارد کرده و پیامدهای جدی برای صلح و ثبات جهانی در پی دارد.»
کشورهای عضو این سازمان همکاری همچنین همانند سال‌های گذشته بر ضرورت اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد و بازگشت طرفین به تعهدات تأکید کردند.
با این وجود ، نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری‌های شانگهای بخش‌های دیگری هم داشت که از نگاه رسانه‌های غربی بسیار مهم‌تر از موافقتنامه‌ها و بیانیه پایانی بودند.
اسکای نیوز در این باره نوشت: «نشست سران شانگهای در تیانجین نمایشی بود که برای ناراحت کردن ناظران غربی طراحی شده بود.»
صحبت‌های شی جین‌پینگ در روز دوشنبه یک سپتامبر در جمع حاضران در بیست و پنجمین نشست سران سازمان همکاری‌های شانگهای به خوبی نگاه پکن به جهان و کارکرد این سازمان را نشان می‌داد. شی در این سخنرانی، چین را طرفدار یک نظم نوین امنیتی و اقتصادی در جهان معرفی کرد که بر خلاف نظم کنونی، توسعه «کشورهای جنوب جهانی» را در اولویت قرار می‌دهد
به نوشته ای رسانه بریتانیایی، رهبران تعدادی از پرجمعیت‌ترین، بانفوذترین و مهم‌ترین کشورهایی که در شرایط امروز جهان در مقابل ایالات متحده تعریف می‌شوند، گرد هم آمده بودند و تصاویر هم‌نشینی و گفت‌وگوهای آن‌ها درباره ضرورت همکاری نزدیک‌تر مهم‌ترین تصویر از نشست سران همکاری شانگهای بود.
خبرگزاری آسوشیتدپرس نوشته است: «برخی از کشورهای حاضر و اعضای دائم سازمان همکاری شانگهای به ویژه ایران و بلاروس، دشمنان آشکار ایالات متحده هستند. چین تقابلی تجاری را با آمریکا تجربه می‌کند، روسیه در جنگ اوکراین در مقابل متحدان آمریکا می‌جنگد و هند به دلیل موضعی که در جنگ اوکراین اتخاذ کرده با تعرفه‌های تنبیهی آمریکا مواجه شده است.»
سی‌ان‌بی‌سی نیز با اشاره به فراگیر شدن ویدیوی گفت‌وگوی رهبران چین، هند و روسیه در حاشیه نشست سران شانگهای نوشت: «در ظاهر به نظر می‌رسد این یک گفت‌وگوی ساده میان رهبران سه کشور عضو یک سازمان همکاری باشد. اما به باور بسیاری از تحلیلگران این تصاویر بازتاب دهنده تغییر در موازنه قدرت است.»
مورد خاص هند
در نشست اخیر، نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند همزمان با افزایش فشارهای اقتصادی ایالات متحده علیه این کشور، برای اولین بار طی هفت سال گذشته راهی چین شد و پیش از سفر خود به این کشور نیز اعلام کرد که از نگاه او روابط نزدیک دهلی‌نو و پکن «یک ضرورت برای جهان چندقطبی» است.
هند تا چندی پیش به عنوان کشوری شناخته می‌شد که روابط بسیار خوبی با ایالات متحده دارد و روابط نزدیک نارندرا مودی با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا این ظن را تقویت می‌کرد که دو کشور بتوانند همکاری‌های خود را در زمینه‌های مختلف به‌ویژه اقتصاد، تقویت کنند. رابطه اقتصادی دهلی‌نو با واشنگتن مزایای زیادی برای هند داشته و بر اساس داده‌هایی که از تجارت دوجانبه این دو کشور وجود دارد، ارزش صادرات هند به آمریکا ۴۵.۸ میلیارد دلار بیشتر از ارزش صادرات آمریکا به هند است. درست در نقطه مقابل این رابطه، کفه تجارت هند و چین کاملاً به نفع چین سنگینی می‌کند و مازاد تجاری چین در این رابطه به حدود ۹۹ میلیارد دلار می‌رسد.
هرچند هدف آمریکایی‌ها این بود که هند را به تغییر رفتار وا دارند اما مودی در سفر به چین نشان داد که نه تنها می‌خواهد به تنش‌ها در رابطه دهلی‌نو و پکن پایان دهد و از رابطه با چین به عنوان ابزار ایجاد توازن در رابطه هند با آمریکا استفاده کند، بلکه می‌خواهد اعلام کند که از نگاه دهلی، رابطه با روسیه برای هند بسیار ارزشمند است و هند در مسیر تعمیق این رابطه قدم برخواهد داشتبا این حال، اتفاقی مهم باعث شد که هند نیاز به تغییر رویکرد در قبال چین پیدا کند. ترامپ ابتدا در تاریخ ۳۰ جولای، اعمال تعرفه ۲۵ درصدی بر کالاهای هندی را اعلام کرد و متعاقباً در تاریخ ۶ آگوست، از افزودن ۲۵ درصد دیگر از روز ۲۷ آگوست خبر داد. بهانه آمریکایی‌ها این بود که هند با خرید نفت روسیه به این کشور کمک می‌کند تا بتواند به جنگ در اوکراین ادامه دهد.
هرچند هدف آمریکایی‌ها این بود که هند را به تغییر رفتار وا دارند اما مودی در سفر به چین نشان داد که نه تنها می‌خواهد به تنش‌ها در رابطه دهلی‌نو و پکن پایان دهد و از رابطه با چین به عنوان ابزار ایجاد توازن در رابطه هند با آمریکا استفاده کند، بلکه می‌خواهد اعلام کند که از نگاه دهلی، رابطه با روسیه برای هند بسیار ارزشمند است و هند در مسیر تعمیق این رابطه قدم برخواهد داشت.
نخست‌وزیر هند از زمان ورود به تیانجین برای حضور در نشست سران سازمان همکاری‌های شانگهای، دست کم ۶ پست در شبکه اجتماعی ایکس از دیدارهای خود با پوتین منتشر کرد.
خواسته ایران؛ عملگرایی بیشتر
ایران مسیر بسیار پرپیچ و خمی را در دهه‌های برای عضویت در این سازمان همکاری پیموده است. ایران برای اولین‌بار در سال ۲۰۰۴ درخواست حضور به عنوان عضو ناظر در این سازمان را ثبت کرد و یک سال بعد در جولای سال ۲۰۰۵ اعضای دایم سازمان همکاری‌های شانگهای در نشستی که در آستانه برگزار می‌شد، حضور ایران به عنوان عضو ناظر را تأیید کردند. در سال ۲۰۰۸ تهران درخواست کرد تا به عضو دایم سازمان همکاری‌های شانگهای تبدیل شود، اما کشورهای چین، ازبکستان و قزاقستان در آن زمان نگران بودند چنین اتفاقی، وضعیت بین‌المللی سازمان همکاری شانگهای را تضعیف کند؛ چرا که برنامه هسته‌ای ایران باعث شده بود روابط ایران و غرب متشنج شود و ایران ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد قرار گیرد.
این نگرانی موجب شد اعضای SCO در نشست سال ۲۰۱۰ در تاشکند مصوب کنند که هر کشوری مشتاق عضویت کامل در این سازمان بین‌المللی است، نباید مشمول تحریم‌های سازمان ملل متحد باشد. پس از امضای توافق هسته‌ای میان ایران و کشورهای ۱+۵ در سال ۲۰۱۵ و همچنین صدور قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران که بر اساس آن تمامی قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت علیه ایران ملغی اعلام شد، شرایط متفاوتی پدید آمد و دور تازه‌ای از گفت‌وگوها برای پیوستن جمهوری اسلامی به سازمان همکاری شانگهای آغاز گشت.
در فاصله ۶ ساله ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۱ عوامل متعددی باعث می‌شد روند پذیرش عضویت دایمی ایران در شانگهای به کندی سپری شود؛ پیوستن سایر اعضای ناظر (هند و پاکستان) در نوبت بررسی بود، روابط ایران و تاجیکستان به دلیل پذیرش اپوزیسیون این کشور در تهران با مشکل روبرو شده بود و از سوی دیگر، پکن مایل نبود شانگهای به عنوان سازمانی در ضدیت با غرب و ایالات متحده مطرح شود. سرانجام سند عضویت دائم ایران از سوی اعضای سازمان همکاری‌های شانگهای در سال ۲۰۲۱ تأیید و ایران به عضو رسمی این سازمان همکاری تبدیل شد.
در نشست اخیر، تمرکز ایران بیشتر بر ارائه پیشنهادهای عملگرایانه به ویژه در حوزه مقابله با تحریم و فشار اقتصادی معطوف بود. مسعود پزشکیان، رئیس جمهور ایران در نشست شانگهای با ارائه پیشنهاد مشخص شامل «گسترش تسویه با ارزهای ملی و کاهش وابستگی به دلار در مبادلات اعضا، راه‌اندازی زیرساخت‌های دیجیتال مشترک و استفاده از ارزهای دیجیتال بانک‌های مرکزی برای پرداخت‌های امن و سریع، ایجاد صندوق سوآپ ارزی چندجانبه به منظور حمایت از کشورهایی که در معرض فشارهای تحریمی یا بحران‌های نقدینگی قرار دارند» کوشید تا سایر بازیگران را به اقداماتی عملی‌تر فرا بخواند.
هرچند به نظر می‌رسد سایر اعضای شانگهای نیز بی‌تمایل به اتخاذ راهبردهایی برای کم‌اثرتر کردن فشارهای اقتصادی ایالات متحده نباشند اما تفاوت سطح فشار اعمال شده بر اعضا از سوی آمریکا و همچنین اولویت داشتن موضوعات دیگر باعث می‌شود تا سایر کشورها فوریتی در به کار بستن این راهبردها احساس نکنند.
در مقابل، ایران که آتش‌بسی شکننده را با اسرائیل تجربه می‌کند و همزمان در آستانه قرار گرفتن دوباره ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد قرار دارد، نیاز دارد هرچه سریع‌تر راهکارهایی را برای کاهش فشار بیابد. این شرایط باعث می‌شود نیاز ایران به راه‌حل‌ها و ابتکارات جدید برای مقابله با فشار اقتصادی، سیاسی و نظامی دست کم در کوتاه مدت از طریق سازمانی مانند شانگهای قابل رفع نباشد.
۴۲