مهدی یاورمنش: جشنواره بیست و هشتم موسیقی فجر را که اینک به آخرین روز‌هایش رسیده است، باید جمع و جور‌ترین دوره چند سال اخیر این رویداد هنری دانست.
کمبود بودجه، مهم‌ترین ویژگی این دوره جشنواره به شمار می‌آمد که دست مدیرانش را بسته و آن را لاغر‌تر از هر سال دیگر ساخته بود.
این تنگنای مالی، بیش از همه خودش را با کوچک شدن بخش بین‌الملل جشنواره و کم رنگ‌تر شدن حضور موسیقی دانان پیشکسوت و شناخته شده کشور به رخ کشید؛ دو عرصه‌ای که برای پربار برگزار شدن، هزینه‌های بیشتری را می‌طلبند.
اما جدا از کاستی‌های امسال، جشنواره فجر در تمام طول 26 سال عمر خود، همیشه از مشکلاتی رنج برده که ریشه در وضعیت کلی موسیقی کشور داشته است. وقتی چشم‌اندازی در نظر گرفته نمی‌شود، سیاست‌ها دم به دم تغییر می‌کنند، برنامه‌ریزی میان‌مدت و طولانی‌مدت وجود ندارد و... در یک کلام تکلیف موسیقی کشور مشخص نیست، نمی‌توان انتظار داشت که جشنواره منسوب به آن حال و روز خوش و خوبی داشته باشد.
از این رو چندی پیش که حسن ریاحی و علی ترابی، دبیران هنری و اجرایی بیست و هشتمین جشنواره موسیقی فجر به خبرآنلاین آمدند، با طرح پرسش‌هایی برآن شدیم تا بیشتر به مشکلات ریشه‌ای این رویداد هنری بپردازیم.
علی ترابی به عنوان یک مدیر با سابقه در عرصه موسیقی و حسن ریاحی به عنوان مدرس و هنرمند پیشکسوت، کارشناسانی به شمار می‌آمدند که با حضور آنان می‌توانستیم گستره بحث را از امسال فرا‌تر ببریم و به آسیب‌شناسی بیماری کهنه و مزمن 28 ساله جشنواره موسیقی فجر بپردازیم.
پیش از خواندن این گفتگو، تنها ذکر یک نکته ضروری است که بخشی از بحث‌های انجام شده در این میزگرد، به خواسته شرکت‌کنندگان از متن نهایی حذف شد.
28 دوره جشنواره موسیقی فجر در طول عمر خود فراز و نشیب‌های زیادی داشته است. در دوره‌های ابتدایی بیشتر میزبان ارکسترهای بزرگ و گروه‌های موزیک نظامی بوده که آثار مناسبتی و سرودهای انقلابی را می‌نواخته‌اند. بعدش به موسیقی نواحی توجه بیشتری می‌کند و در سال‌هایی وظیفه‌اش را حمایت از موسیقی اصیل ایرانی قرار داده است. چند سال پیش یک باره گروه‌های پاپ به آن راه یافتند که البته خیلی زود از بخش مسابقه خارج شدند و... این تغییرات همین طور ادامه پیدا کرده که بسیاری از رویکرد‌ها، سیاست‌ها و اهداف آن با هم متضاد بوده است. این تغییر نگرش‌ها و روش‌ها به نظر من تا حد زیادی بر می‌گردد به فضای نامعلوم موسیقی کشور؛ چون به طور اصولی تکلیف موسیقی خیلی مشخص نیست. قبول دارید؟
علی ترابی: جشنواره‌های فیلم وتئا‌تر فجر هم کم دستخوش تغییر نشده‌اند. این جشنواره‌ها نیز چرخش‌های گرایشی زیادی داشته‌اند و سیاست‌هایشان در دوره‌های مختلف تغییر کرده است. برای مثال در دوره‌های گوناگون جشنواره فیلم فجر، یک بار سینمای معناگرا مورد توجه قرار گرفته، سال‌هایی از آثار مربوط به انقلاب اسلامی و دفاع مقدس حمایت شده،گاه فیلم‌های جشنواره‌ای رونق پیدا کرده‌اند و.... می‌خواهم بگویم این تغییر سیاست‌ها، برنامه‌ها و اهداف در دیگر جشنواره‌های فجر هم دیده شده‌اند.
اما همین جشنواره فیلم فجر که مثال زدید، با اینکه دچار افت و اوج شده، اما هیچ‌گاه سینماگران کشورمان به دلیل این سیاست‌های متغیر، خودشان را از جشنواره جدا نکرده‌اند. در حالی که این اتفاق در جشنواره موسیقی فجر دیده می‌شود.
ترابی: اگر جشنواره فیلم فجر با تمام این تغییرات و پستی و بلندی‌ها از تب و تاب نیفتاده و رونقش را از دست نداده است، تا حد زیادی به خود سینماگران بر می‌گردد. چرا که آنان هیچ‌گاه خودشان را از جشنواره جدا نکردند و چهره‌های شناخته شده هر سال در آن بوده‌اند. اما در مورد جشنواره موسیقی به نظرم این طوری نبوده است و دو طرف ماجرا، چه سیاست‌گزاران و مدیران هنری و چه موسیقی دانان در فراز و فرود آن دخیل بوده‌اند.
این کم توجهی اهالی موسیقی به جشنواره فجر آیا به دلیل سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های ناپایدار نیست. در واقع وقتی هنوز تکلیف موسیقی به طور کلی نزد مدیران فرهنگی کشور مشخص نیست، چگونه می‌توان انتظار داشت هنرمندان از برنامه‌های جشنواره که از دل آن فضای ناپایدار برآمده، استقبال کنند؟
ترابی: این تعبیر شما درست است که موضع شفاف و صریحی نسبت به موسیقی وجود ندارد. من هم موافقم که روشن نبودن نگاه کلان سیاست‌گزاران فرهنگی به موسیقی در جشنواره هم تاثیر گذاشته است. اما می‌خواهم بگویم خود اهالی موسیقی هم برخلاف تئاتری‌ها و سینمایی‌ها هنوز نتوانسته‌اند تکلیفشان را با جشنواره فجر مشخص کنند. در واقع اینکه چنین رویدادی به یک جشنواره مستقل و ثابت هنری تبدیل نشده است، هم به هنرمندان و هم به برگزار کنندگان بر می‌گردد.
آقای دکتر ریاحی، نظر شما چیست. آیا تغییرات مستمر آب و هوایی که در آسمان موسیقی کشور شاهدش بوده و هستیم، باعث نشده تا جشنواره فجر هم یک وضعیت ناپایدار پیدا کند؟
حسن ریاحی: من هم قبول دارم که سیاست و برنامه کلی و آینده نگر در عرصه موسیقی وجود ندارد و چشم‌انداز آن مشخص نیست. آب وهوای ناپایدار برای موسیقی کشور خوب نیست و باعث می‌شود ارکان آن از جمله جشنواره فجر دچار بیماری شوند.
همان طور هم که خود شما اشاره کردید، چون برنامه ریزی میان مدت و بلند مدت برای موسیقی کشورمان نداریم، رابطه اقتصاد و موسیقی مشخص نیست، بحث حمایت از انواع و شاخه‌های موسیقی به سرانجام درستی نرسیده است، همه این‌ها بر جشنواره فجر هم تاثیر می‌گذارد.
حسن ریاحی سه سال اخیر دبیر جشنواره موسیقی فجر بوده است
یک تفاوت جشنواره‌های فیلم و موسیقی فجر، این است که اولی آغاز یک سال سینمایی است و دومی هنوز تکلیفش مشخص نیست. موسیقی فجر هنوز نمی‌داند می‌خواهد آغاز یک سال هنری در این حوزه باشد یا نقطه پایان یک سال فعالیت. اگر آغاز یک سال موسیقایی باشد و برایش برنامه ریزی شود، شاید بزرگان به آن بیایند.
ترابی: فکر می‌کنم بیشتر بر می‌گردد به اینکه مشخص نیست یک جشن است یا فستیوال هنری. در حال حاضر هر دو شکل جشن و جشنواره، هوارداران و علاقه‌مندان خودش را دارد و یک جایی ما باید برسیم به اینکه بین آن‌ها تفکیلک قائل شویم.
ریاحی: جشنواره موسیقی فجر باید تکلیفش با خودش روشن شود. از آنجا که ما کشوری کم فستیوال در حوزه موسیقی هستیم، برای همین نتوانسته‌ایم به جشنواره فجر یک شخصیت بدهیم. اگر در سال 12 جشنواره تخصصی موسیقی داشتیم که همه شاخه‌های هنری را پوشش می‌دادند، آن وقت می‌توانستیم جشنواره فجر را نقطه پایان یک سال هنری قرار دهیم.
ما در طول سال باید برای کودکان، بانوان، موسیقی کلاسیک غربی، موسیقی اصیل ایرانی، آواز جمعی، پاپ و... جشنواره‌های مستقل و اختصاصی داشته باشیم که آن وقت جشنواره فجر می‌تواند یک رویداد مادر شود که بهترین‌های سال در آن به هنرنمایی بپردازند.
در سه دوره این جشنواره که با دبیری شما برگزار شده، توجه به جوانان اصل قرار گرفته است. آیا به نظر شما این باید هدف اصلی جشنواره قرار بگیرد؟
ریاحی: ما باید برای جشنواره منشور داشته باشیم، اینکه از اینجا می‌خواهیم شروع کنیم و به فلان نقطه برسیم. خود جشنواره هدف نیست، یک وسیله است برای رسیدن به یک هدف فرهنگی بزرگ که باید در راستای سیاست‌ها و برنامه ریزی‌های کلان موسیقی کشور تعریف شود.
و آن هدف بزرگ‌تر از نظر شما چیست؟
ریاحی: رشد موسیقی سالم در تمام شاخه‌های پاپ، کلاسیک، ایرانی و نواحی باید هدف اصلی ما باشد. برای همین توجه به جوانان و کشف استعداد‌ها را در چند دوره گذشته دنبال کردیم تا افق روشنی را پیش رویمان داشته باشیم.
ترابی: اغلب جشنواره‌های هنری در همه جای دنیا چه سینما یا تئا‌تر یا موسیقی، هدف اصلیشان کشف استعداد هاست. ما هم خارج از این دایره قرار نمی‌گیریم و برای همین در چند سال گذشته سعی کردیم این هدف را دنبال کنیم. در دو دهه گذشته همین جشنواره موسیقی فجر، تعداد زیادی چهره و گروه هنری را به مخاطبان معرفی کرده است که مطمئن هستم با رویکرد چند سال اخیر، این روند شتاب بیشتری می‌یابد.
ریاحی: همین الان هم نتیجه‌اش را نشان داده است. بعد از چند سال که در جشنواره موسیقی فجر به دنبال کشف استعدادهای جوان بودیم، این دوره به اصطلاح آنچه را کاشته‌ایم، درو کرده ایم. دو بخش نسل دیگر و استعدادهای درخشان، میزبان هنرنمایی چهره‌های تازه موسیقی کشورماست که در سالهای گذشته کشف شده‌اند. در بخش نسل دیگر فقط گروه‌ها و هنرمندان موسیقی کلاسیک ایرانی حضور دارند و بخش استعدادهای درخشان میزبان گروه‌های موسیقی کلاسیک غیر ایرانی است.
در چند دوره گذشته به دنبال آن بوده‌ایم تا از جشنواره فجر یک برداشت هنری و فرهنگی داشته باشیم که امسال تعداد و کیفیت هنری گروه‌های شرکت کننده در دو بخش نسل دیگر و استعدادهای درخشان نشان می‌دهد در کارمان موفق بوده‌ایم. واقعاً حیف است استعداد‌ها معرفی شوند و بعد به حال خود رها گردند. برای همین یک تعداد از این جوانان را هم به بنیاد ملی نخبگان معرفی کرده‌ایم که امیدواریم حمایت شوند و راه‌شان را ادامه دهند.
اما حمایت از جوانان اهل موسیقی و هموار کردن راه رشد آنان وظیفه دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است و نه کار جشنواره فجر. اینکه استعدادهایی را کشف نماییم، به چهره‌های شناخته شده تبدیل کنیم و هر سال فضای بیشتری از جشنواره را در اختیارشان قرار دهیم، تا کجا می‌تواند دنبال شود؟ اصلاً این روند بخشی از اهداف و وظایف جشنواره‌های هنری است؟
ریاحی: وقتی هدف‌گذاریمان جوانان می‌شود، باید همین روند را طی کنیم. موسیقی ایران نیاز به تحول دارد و ما باید آینده نگری داشته باشیم تا خون تازه‌ای را به آن تزریق کنیم. در این صورت است که موسیقی ایران در تمام شاخه‌هایش پیشرفت می‌کند.
علی ترابی مدیر انجمن موسیقی و دبیر بیست و هشتمین جشنواره موسیقی فجر
اما برای خیلی از علاقه‌مندان این کافی نیست. آنان می‌خواهند هر دوره جشنواره حداقل دو سه چهره بزرگ موسیقی را روی صحنه ببینند که امسال این طور نیست. خیلی از دوره‌های جشنواره موسیقی فجر را ما با چهره‌های بزرگ هنری که در آن شرکت داشته‌اند، به یاد می‌آوریم.
ریاحی: خیلی از بزرگان پا به سن گذاشته‌اند و نمی‌توانند روی صحنه بیایند، افرادی هم اصولاً به این رویداد‌ها نمی‌آیند که احترامشان واجب است، یک تعداد هم به توافق‌های مالی نمی‌رسند و.... ما باید همه این موارد را در نظر بگیریم و آن وقت قضاوت کنیم.
ترابی: اما جشنواره امسال هم کم چهره نداشت. آقایان علیرضا مشایخی، رشید وطن دوست، فرخزاد لایق، مظفر شفیعی، سالار عقیلی، سامان احتشامی و محمد معتمدی مگر چهره‌های شناخته شده موسیقی کشورمان نیستند. در بخش بین الملل هم کریتسین شولتز و رالف فان رات، گروه کوارتت تارکوفسکی، آقای رنو گارسیا فونس از جمله چهره‌های جهانی موسیقی هستند.
همین جا می‌خواهم تاکید کنم هنرمندان هم باید از یک جشنواره اعتبار بگیرند و هم به آن اعبتار بدهند. یعنی یک تعادلی باید ایجاد شود تا هر دو طرف سود ببرند.
ریاحی: البته من فکر می‌کنم اگر برویم دنبال هنر و فکر جوان، بهتر است، چرا که آنان ایده‌های نویی دارند و باسواد و انرژی خوبی به میدان آمده‌اند. من موسیقی‌دان در این سن دیگر نمی‌توانم تحول بوجود بیاورم، من تنها می‌توانم مشورت دهم و بر کار جوانان نظارت کنم.
امسال چرا جشنواره رژیم لاغری گرفته است. این یک انتخاب بود یا یک اجبار؟
ریاحی: در این شرایط ناگزیر از صرفه جویی بودیم که البته به برنامه‌ها لطمه نزده است و شاهد تنوع و کیفیت خوبی در شاخه‌های پاپ، ارکسترال، ایرانی و... هستیم.
ترابی: در سالهای گذشته با هر تغییر و تحولی، جشنواره موسیقی فجر دارای بخش‌های جدیدی شده بود که فلسفه وجودی نداشتند و تنها شاخ و برگ این رویداد را زیاد کرده بودند. تنگناهای مالی امسال کمک کرد این شاخ و برگ‌ها را که خیلی‌هاشان کیفیت لازم را هم نداشتند، هرس کنیم.
اشاره به بودجه جشنواره کردید که همان یک میلیارد و چهارصد میلیون تومان سال گذشته است. گروه‌ها و هنرمندانی که تا امروز روی صحنه رفته‌اند، می‌گویند هنوز کمک هزینه‌ای نگرفته‌اند. می‌خواستم بپرسم چرا؟
ترابی: ما تا قبل از سال نو با همه گروه‌ها تسویه حساب می‌کنیم.
اما یک جورهایی دارد به گروه‌های موسیقی ظلم می‌شود. با گروه‌های تئاتری تا قبل از پایان جشنواره‌شان تسویه حساب شد.
ترابی: بخشی از بودجه ما از محل بلیت فروشی تامین می‌شود که هنوز به دست ما نرسیده است. یک مالی حامی هم داریم که قرار شده خیلی زود رقم تعهد شده را پرداخت کند.
یعنی بخشی از بودجه یک میلیارد و چهارصد میلیونی تازه از طریق بلیت فروشی و حامی مالی تامین می‌شود. این جوری دارد به شما هم ظلم می‌شود.
ترابی (با خنده): ما که آمده‌ایم در فضای موسیقی، پذیرفته‌ایم به ما ظلم شود.
خیلی‌ها می‌گویند بخش جنبی پاپ بیشتر برای کسب درآمد راه اندازی شده است. قبول دارید؟
ریاحی: دلیل اصلی این بوده که مردم موسیقی پاپ را دوست دارند. ساده پسندی و فرار از مسائل خسته کننده زندگی مدرن، انسان‌ها را در تمام جهان به موسیقی پاپ جلب کرده است.
ترابی: بخش موسیقی پاپ بیشتر برای پر رنگ کردن وجه جشن این رویداد است. چند سال پیش که این بخش به جشنواره افزوده شد، اصلاً مسئله کمبود بودجه مطرح نبود. البته قبول دارم در شرایط فعلی به بودجه جشنواره کمک می‌کند.
جشنواره موسیقی فجر با دبیری حسن ریاحی به کشف استعدادهای جوان توجه نشان داده است
انتخاب گروه‌های پاپ بر چه اساس بود؟
ریاحی: سعی کردیم تمام گروه‌های معروف شرکت داشته باشند.
اما این طور نشده است.
ترابی: فروش بلیت همه صندلی‌های سالن بزرگ برج میلاد، نشان می‌دهد که گروه‌های شرکت کننده در بخش جنبی پاپ از استقبال مردم برخوردار هستند، یعنی این که معروف و مشهورند. هر چند چهره‌ها و گروه‌های دیگری هم بودند که با وجود تمایل، نتوانستند در جشنواره شرکت کنند. در این بخش درخواست‌های شرکت از طرف گروه‌ها بیشتر از ظرفیت ماست و مشکلی وجود ندارد.
برخی از خواننده‌های پاپ می‌گویند چون شرکت در جشنواره فجر باعث می‌شود راحت‌تر مجوز کنسرت بگیرند، دوست دارند در بخش جنبی برنامه داشته باشند. این حرف را تایید می‌کنید؟
ترابی: این سئوال را باید دفتر موسیقی جواب بدهد، اما به نظر من هم بی‌تاثیر نیست. از طرف دیگر چون بیشتر ستاره‌های پاپ به جشنواره فجر آمده‌اند، اگر یک گروه نباشد، برای هوادارانشان سوال پیش می‌آید.
بخش بین‌الملل جشنواره امسال تنها شامل سه گروه یا بهتر است بگوییم دو نوازنده و یک گروه کوارتت بود. چرا این قدر کم؟
ریاحی: البته شما گروه هندی را فراموش کردید، اما با اینکه تعدادشان کم است اما از نظر هنری حرف‌های تازه‌ای داشتند که اگر برنامه‌شان را دیده باشید، تایید می‌کنید.
اما خیلی جمع و جور شده است و آن گروه هندی هم بیشتر نوازنده هایش ایرانی بود.
ریاحی: در مرحله انتخاب از 10 گروه رسیدیم به سه گروه که البته دلیلش کیفیت کار بود و نه مسائل مالی. سالهای گذشته برای دعوت گروه‌ها و هنرمندان به بخش بین الملل، با رایزنی‌های فرهنگی سفارت خانه‌های خارجی هماهنگی می‌شد که نتیجه خوب نداشت. اما امسال این بخش با مسوولیت رامین صدیقی که به موسیقی جهان خیلی خوب تسلط دارد، میزبان هنرمندانی شده است که همه شناخته شده‌اند. برای مثال رالف فان رات، موسیقی‌دان و پیانیست هلندی یک چهره جهانی است.
ترابی: در دو سال گذشته از نظر کیفی به نسبت گذشته خیلی بهتره شده است و چهره‌های شاخص تری را به تهران دعوت کرده‌ایم. اگرچه تعداد گروه‌ها کمتر شد، اما کیفیتش کاهش پیدا نکرد.
بخش ارکسترال جشنواره هم افت پیدا کرده است. ارکسترهای ملی و سمفونیک صدا‌و‌سیما از غایبان این دوره هستند.
ریاحی: ارکستر ملی مدت هاست اجرایی ندارد و ارکستر سمفونیک صدا و سیما هم به دلیل درگذشت محمد بیگلری‌پور، رهبری نداشت تا به جشنواره بیاید.
ترابی: البته با حضور ارکستر سمفونیک و آی سو فکر می‌کنم این بخش توانسته مخاطبانش را راضی کند.
جناب آقای ریاحی، می‌دانم که شما یکی از تشویق کنندگان موسیقی تلفیقی هستید. در جشنواره امسال هم گروه رستاک در این قالب برنامه اجرا می‌کند. می‌خواهم بپرسم چرا با وجود اعتقاد به این نوع از موسیقی، فضای بیشتری در اختیارش قرار ندادید؟
ریاحی: اگر چه من موافق این حرکت‌ها در موسیقی هستم، ولی مخالفان زیادی هم در بین هنرمندان دارد و همیشه واکنش‌هایی را بر می‌انگیزد.
ترابی: یک دلیلش هم این است که موسیقی تلفیقی معیار ارزشیابی ندارد و برای مثال نمی‌توان در بخش رقابتی جایی برایش در نظر گرفت.
ریاحی: همین جا باید تاکید کنم که موسیقی تلفیقی یک حرکت جهانی است که هر روز دارد فراگیر‌تر می‌شود و ما نباید از قافله آن عقب بمانیم. با استفاده از این قالب می‌توانیم موسیقی اصیل خودمان را به جهانیان بهتر و بیشتر معرفی کنیم.
در آخرین روزهای جشنواره بیست و هشتم موسیقی فجر هستیم. آیا سال دیگر هم شما را در سمت دبیری این جشنواره خواهیم دید؟
ریاحی: فکر نمی‌کنم بپذیرم.
چرا؟
ریاحی: آدم باید هر مسوولیتی را که می‌پذیرد، امکانات هم داشته باشد، معجزه که نمی‌توان کرد. هدفی داشته‌ام و آمده‌ام و چند سال آن را دنبال کرده‌ام، اگر نه جذابیتی دیگری برایم نداشته و ندارد. البته همکاران خوبی داشتم که دلم برایشان تنگ می‌شود و همین جا از زحماتشان تشکر می‌کنم.
از سوی دیگر، من نباید مدیر جشنواره باشم چرا که یک هنرمندم و باید سراغ کار اصلی‌ام بروم. جشنواره بیشتر به یک مدیر هنری مثل آقای ترابی نیاز دارد.
ترابی: ایشان دارند شکسته نفسی می‌کنند. همه جای دنیا جشنواره‌های هنری بخش عمده‌ای از اعتباراتشان را از دبیر خود می‌گیرند. یک چهره هنری و استاد باید در راس این کار باشد.
اما شاید کسی بیاید که دقیقاً در جهت مخالف شما حرکت کند و تمام برنامه‌های شما برای کشف و حمایت از استعدادهای جوان را کنار بگذارد.
ریاحی: امیدوارم این راه ادامه پیدا کند و باید منتظر ماند و دید که چه می‌شود.
در شرایطی که مدیرکل دفتر موسیقی هم استعفا داده، رفتن شما هم می‌تواند جشنواره سال بعد را با چالش‌های بیشتر روبرو کند.
ریاحی: یک منشور و برنامه مدون برایش تصویب شود، مشکلی پیش نمی‌آید.
ترابی: البته آقای میرزمانی هم که برگشتند و این مشکل رفع شده است.
ما هم امیدواریم باقی مشکلات موسیقی کشور هم مثل بازگشت به کار آقای میرزمانی، به سرعت و به راحتی حل و فصل شوند.
عکس ها: لیلا افشار
58245