جلوه‌هایی هنری از دستنویس‌های فارسی در روسیه

1.       ابواب الجنان، محمد رفيع واعظ قزويني، اخلاق

ـ تاريخ کتابت: 1084ق، 352گ، خطّ ثلث و نسخ، کاغذ شرقي نخودي، دو برگ نخست مذهّب، داراي سرلوح مکتب صفوي، سبک کنگره، مجدول به طلا و زنگار و لاجورد زمينه طلايي و لاجورد همراه با گل و بوته الوان، داراي کتيبه بازو بندي زمينه طلايي که جاي نوشته خالي مانده است. دو برگ نخست، داراي تشعير مزيّن به گل و بوته الوان و نگاره‌هاي اسليمي طلايي و ميان سطور با آب طلا دندانه موشي شده است. برگ‌ها، مجدول به طلا، شنگرف و لاجورد است. آثار اندکي از رطوبت روي برخي برگ‌ها مشاهده مي‌گردد. در آغاز تملّک محمدابراهيم بن بخشعلي همداني در سال 1251ق در دارالسلطنه اصفهان همراه يک مهر بيضي <عبده محمدابراهيم بن بخشعلي> و در فراز آن يک مربع کوچک ديگر با عبارت <العبد محمدکاظم 1290> آمده است که در انجام نسخه نيز تکرار گرديده است. جلد تيماج قهوه‌اي تيره مجدول ضربي، با ترنج و سرترنج لاکي کرم رنگ زمينه گل و بوته و نگاره‌هاي اسليمي. اين نسخه در سال 1939 به اين انستيتو انتقال يافته است.

2.       نسخه ديگر از ابواب الجنان (2)

ـ کاتب: محمّدصادق بن عبدالصمد خطيب اقليدي، تاريخ کتابت: رمضان المبارک 1090ق، 148گ، خطّ نستعليق، کاغذ شرقي نخودي برگ‌ها مجدول به زر، لاجورد، قرمز و مشکي، جلد تيماج قهوه‌‌اي روشن، مجدول ضربي. نسخه داراي سرلوحي زيبا از اواخر عصر صفوي است سبک کنگره، با زمينه لاجورد و گل و بوته اولان و در ميان آن سرلوح، نگاره‌هاي اسليمي به درشتي و به صورت قرينه، با طلا تذهيب شده است در آغاز نسخه برافزودگي‌هايي از تملک و يادداشت و مهر بوده که محو شده است و در انجام نيز چند يادداشت، جملگي از مالک نسخه (نامش نيامده) بخطّ زيباي شکسته با تاريخ ذي القعده 1240ق و باقي يادداشت‌ها محو شده است. آثار رطوبت و آسيب برگ‌ها و نيز وصّالي غيرفني، در نسخه مشاهده مي‌شود؛ در انجام مصرعي بخط خوش نستعليق: <هر که آمد عمارت نو ساخت رفت> گويا از ميرزا شفيع. کاغذ انجامين نسخه داراي واتر مارک تجارتي (آب نقش)  با نشانه ببر و عبارت <BEN TO PIOCARDO> است. بايد افزود که اين اثر داراي محفظه‌اي بنددار از جنس مقوا مي‌باشد. اين نسخه خطي در سال 1912 وارد اين انستيتو گرديده است.

3.       احکام قرانات، ایرانشاه بن علی نیشابوری، ستاره شناسی

ـ تاريخ کتابت: نيمه دوم قرن نهم هجري، 136گ، خط نسخ خفي، کاغذ شرقي (سمرقندي تحريري) نخودي، جلد تيماج زرشکي، مجدول ضربي، نسخه داراي سرلوحي نفيس سبک تيموري، با زمينه طلا و لاجورد همراه نگاره‌هاي اسليمي و گل و بوته الوان که در ميان آن با سفيدآب کلمه بسم الله الرحمن الرحيم به خطّ ثلث خوش در آن نگارش يافته است. برگ‌ها مجدول به طلا و لاجورد است و بخشي از برگ‌هاي آغازين و انجامين نسخه رطوبت ديده است. عناوين و اشکال هندسي و نجومي شنگرف است. در برگ (9 الف) تملک <علي بن الحسين بن علي البيهقي في شهور سنة تسع و ثمانين و ثمانمائة بدار الملک شيراز> آمده است که گويا فخرالدين علي بن حسين کاشفي بيهقي، فرزند دانشمند ملاحسين کاشفي است؛ نيز يادداشتي در طالع حضرت ابراهيم عليه السلام و همچنين تملکاتي از حسن السنجاني (؟) در سال 990ق، موسي زاده محمّد عبيدالله، السيد احمد رشيد عبدالله افندي زاده با مهر مدور <السيد احمد رشيد> همراه مهري بيضي <المتوکل علي الحيّ الأحد عبده عبدالله بن أحمد> و نيز يک مهر هشت گوش <و الله تؤتي ملکه من تشاء و الله واسع عليم عبده محمّد>. همچنين در ميان هشت برگ نونويس آغاز نسخه، برافزودگي‌هايي شامل يادداشت‌هايي به عربي، ترکي (آذري و عثماني) درباره اثر، تملک محمدتوفيق عمرآغا زاده القاضي بعسکر روم ايلي در سال 1270ق، با يک مهر بيضي <نظام الدين الحسيني> به همراه تکرار برخي مهرها و تملکات سابق به انضمام فهرست مطالب کتاب (3ب – 5ب) آمده است. در انجام يک مهر بيضي <السيد شهاب الدين> ديده ميشود که در برخي برگ‌هاي مياني (مانند 100 الف) تکرار گرديده است. نيز در برگ پاياني فايده‌اي در علم نجوم ثبت گرديده است.

4.       اختیارات  بدیعی، حاجي زين العطار، داروشناسي و پزشکي

ـ کاتب: علي بن شريف بن فخرالدين حسيني، تاريخ کتابت: اواخر رجب سال 866ق، 195گ، بخط نستعليق خوش، کاغذ شرقي (سمرقندي) نخودي آهار مهره، جلد مقوايي با روکش کاغذي ابرو و باد (ابلق)، عطف و مغزي تيماج قهوه‌اي روشن. برگِ آغازينِ نسخه، داراي لوحي لوزي نگارين، زمينه شنگرف فاخ، دور زرين، لاجوردين، زنگارين و مشکين است که نشان مي‌دهد، اين دستنويس نفيس و سلطنتي برسم کتابخانه <سلطان امير رستم> نگارش يافته است؛ عبارت درون آن، به خطّ ثلث زرين چنين است: <برسم خزانة السلطان الأعظم مالک رقاب الأمم أمير رستم، خلّد الله ملکه ابن الأمير المرحوم أمير سالار بن محمّد بن سالار بن سالوک بن سالار بن کيکاوس بن شهنشاه بن حاتم بن هزار اسب بن ابي‌منصور بن اسبوزن بن شکاش بن انور بن انوزا بن بناخسرو بن فيلشاه بن ابي‌منصور بن شکاش بن شهنشاه بن حارث بن سعد بن عليّ بن حاتم بن سعد بن الخشنع بن امرءالقيس بن حجر بن حارث بن عمر الکندي، نوّر الله تعالي قبورهم و مثواهم في سنة 869>. در کنار اين لوح لوزين، يک مهر لوزين با عبارت <شاه غلام سلطان محمود خان 959> و در پايين آن مهر مدوري با عبارت <غلام شاهِ دين، رستم> آمده است. همچنين نسخه داراي دو کتيبه نفيس سبکِ تيموري، يکي بر فراز برگ نخست و ديگري بر فراز مقاله دوم کتاب (176ب)، با زمينه لاجوردين و طلايي، همراه گل و بوته زرين، لاجوردين و زنگارين است؛ در جوفِ بازوبندي کتيبه، عبارتِ <بسم الله الرحمن الرحيم و به الاستعان> در ميان سرلوح نخستين و عبارتِ <بسم الله الرحمن الرحيم و به نستعين> درون سرلوح دوم، به خطّ ثلث و به آب طلا بر زمينه‌اي شنگرف فام کتابت گرديده است. برگ‌هاي اين نسخه نفيس، مجدول به زر، لاجورد و مشکي است. حاشيه‌نويسي و تعليقاتي به زبان ترکي عثماني در برگ‌هاي آن ديده مي‌شود. در انجام چند يادداشت به ترکي عثماني مشاهده مي‌گردد. اين نسخه در سال 1935 به اين انستيتو منتقل گرديده است.

5.       اختیارات مظفری، قطب الدین محمود بن مسعود شیرازی، رياضيات و ستاره شناسی

ـ کاتب: صالح بن احمد حسيني جيلي کوجسفاني،  تاریخ کتابت: سه شنبه 21 ربيع الثاني سال 830ق، در بلده دارالعباده يزد، 142گ، کاغذ شرقي (سمرقندي تحريري) نخودي، همراه اشکال نجومي و هنسي فراوان در جاي جاي نسخه به شنگرف، جلد تيماج مشکي بدون لايي، آثار رطوبت در برگهاي مياني نسخه و فرسودگي در لبه برخي برگ‌ها مشاهده مي‌شود. اين نسخه مقابله گرديده در برخي برگ‌ها نشان بلاغ دارد (مانند برگ‌هاي 30ب، 44ب). در آغازين برگ نسخه، يک دايره بزرگ به مرکزيت زمين که خورشيد بر دور زمين مي‌چرخد (بر پايه انديشه بطلميوسي) ترسيم شده است. در اين برگ برافزودگي‌ها و يادداشتهايي از ابواسحق ...، چند بيت شعر فارسي، تملکاتي چند از <محمّد بن عبدالله عمدة الحفاظ>، <نظام‌الدين بن زين‌الدين منجم> همراه يک مهر بيضي ناخوانا، <عبدالله> و <احمد بن اسمعيل المقرّي> آمده است. در انجام (پس از متن) يک برگ شامل منتخبي از فصل دوم يکي از ابواب همين اثر به خطي جديدتر (از قرن دهم هجري) به انضمام و برگ شامل چند دايره نجومي و رياضي ترسيم شده به زبان عربي (داخل پاکت ضميمه) ديده مي‌شود. اين نسخه نفيس در سال 1935 به اين انستيتو انتقال يافته است.

6.       اخلاق محسنی = جواهرالاسرار، كمال الدين حسین بن علی الواعظ الکاشفی، اخلاق

ـ کاتب: درويش محمّد بن دوريش جلال نيشابوري، تاریخ کتابت: قرن دهم هجري، بخط نستعليق، 95گ، جلد برون تيماج قهوه‌اي تيره مجدول، ضربي، با ترنج و سرترنج و لبه برگردان (طبله)، نسخه داراي يک سرلوح زيبا سبک صفوي کنگره، با زمينه لاجورد و طلا و زنگار همراه گل و بوته الوان است، برگ‌ها مجدول به طلا و لاجورد است. در آغاز تملک <علي باي بن محيي بن ازبک امير اتابکي> با تاريخ 950ق، همچنين تملک <جوزيف لويس روسو> در سال 1810م و ديگران مشاهده مي‌شود. در آغاز و انجام اشعاري به فارسي آمده است. يادداشتهايي نيز در برخي اوراق به لاتين (گويا فرانسه) ديده مي‌شود. اين نسخه در سال 1935م گويا توسط روسو به اين انستيتو انتقال يافته است.

7.       نسخه ديگر از اخلاق محسني (2)

ـ کاتب: ميرزا علي محمد ... به جهت ميرزا صالح بيک بدخشي، تاریخ کتابت: 1026ق، 229 گ، بخطّ نستعليق ممتاز، جلد برون و درون تيماج زرشکي. نسخه‌اي است بسيار نفيس، دو برگ آغازين مذهّب و داراي يک سرلوح سبک کنکره‌اي زيبا و هنري مربوط به مکتب صفوي، با زمينه طلا و لاجورد و گل و بوته الوان و نگاره‌هاي اسليمي زرين، همراه با کتيبه بازوبندي که با زمينه طلا و لاجورد که جوف آن نانوشته مانده است؛ اين دو برگ داراي تشعير گل و بوته و نگاره‌هاي اسليمي طلايي و قرمز؛ ميانه سطور اين دو برگ، با طلا دندانه موشي شده است. برگ‌ها با طلا، لاجورد، شنگرف و مرکب مشکي جدول کشي شده و با لاجورد کمندکشي گرديده است. تمامي برگ‌هاي نسخه متن وحاشيه شده است و داراي افشان طلاست؛ کاغذ متن به رنگ قهوه‌اي روشن و جنس آن شرقي و کاغذ حاشيه به رنگ سفيد و جنس آن فرنگي آهار مهره است. برخي برگ‌هاي پاياني آسيب ديده که به صورت غيرفنّي وصّالي شده‌اند؛ در آغازين برگ نسخه، حديث مشهور نبوي (ص): <من مات و لم يعرف امام زمانه ...> به خطّ نستعليق خوش نوشته شده است، نيز در هامش برگ‌هاي (129ب ـ 131 الف) دو روايت در مدح اميرالمؤمنين علي بن ابي‌طالب عليه السلام آمده است: <مرويست ... جناب رسول ص در غزوه حنين فرمود ... اميرالمؤمنين .. بدترين خلائق ... گفت يا رسول الله امروز لقب تازه‌اي به ابن عمّت قرار داده‌اي؟! مگر آدم اميرالمؤمنين زمان خود نبود ... >. اين نسخه در سال 1926 وارد اين انستيتو گرديده است.

8.       نسخه ديگر از اخلاق محسني (3)

ـ کاتب: عبدالعزيز، تاريخ کتابت: قرن دهم هجري، 219گ، خط نستعليق ممتاز (عناوين: ثلث طلايي و شنگرف)، جلد روغني برون با زمينه زرشکي مرقش مجدول با نقش گل‌هاي شکفته و غنچه الوان همراه برگ‌ها و بوته‌هاي الوان بسيار زيبا و هنري، درون با زمينه قهوه‌اي و گل و برگ‌ الوان که در برخي بخش‌ها رنگ آنها، فروريخته است، مجدول زرين و مشکين؛ عطف تيماج مشکي؛ برگ‌هاي نسخه مجدول به طلا، شنگرف، لاجورد، زنگار و مرکب مشکي است. اين نسخه نفيس مذهّب، داراي ده مجلس نگاره (مينياتور) بسيار زيبا و هنري از مکتب هرات، با مضامين اخلاقی مجالس سلاطين، علما، حکما و قضات، در برگ‌هاي (10ب، 33ب، 50ب، 62ب، 81ب، 96ب، 136ب، 158ب، 174 الف، 192 الف) آمده که در تمامي آنها، برگ مقابل نيز تذهيب و داراي تشعير است که در آن صحنه‌هاي بسيار زيباي هنري از شکار حيوانات و مناظر گل و بوته، با طلا، ترسيم گرديده است و ميانه سطور نيز با طلا، دندانه موشي شده است. تملک <گراف> در سال 1867م در آغاز نسخه و نيز يک مهر مربع با عبارت <مهدي ز هادي و علي اکبر...> آمده است که آن، بر برگ انجام نيز تکرار شده است. اين نسخه در سال 1935 به اين انستيتو انتقال يافته است.

9.       بصائر در تفسير کتاب عزيز = تفسير بصائر يميني = البصائر = البصائر في التفسير = تفسیر البصائر، شيخ ظهيرالدين (فخرالدين) ابوجعفر محمد بن محمود، نیشابوري، تفسير قرآن

ـ تاريخ کتابت اواخر قرن ششم يا اوايل قرن هفتم هجري، 282گ، جابجايي‌ها  وافتادگي‌هايي فراواني در نسخه مشاهده ميشود (118ب، 175ب، 179ب، )، چنانکه تنها از ادامه سوره بني‌اسرائيل تا سوره يس (برگ‌176 الف) برگ‌هاي زيادي افتاده است؛ نسخه در آغاز داراي دو سرلوح و دو کتيبه مزدوج بسيار نفيس، تقريباً متعلق اواخر به دوره سلجوقيان (احتمالا سبک بغداد) ديده ميشود که يکي شمسه‌ايست زيبا با زمينه طلا و لاجورد که با خط زيباي کوفي تزئيني بر داخل کتيبه بالا و پايين آن که داراي زمينه لاجورد است، گويا آيه شريفه لا يمسه الا المطهرون به خط زيبايي نوشته شده است نيز در پشت آن سرلوح ديگري است که بخط کوفي تزئيني عبارت <قال الرسول عليه السلام> و داخل سرلوح به آب طلا و به خطّ ثلث حديثي نبوي (ص) نوشته شده است: < الماهر بالقرآن مع السفرة الکرام البررة و قال صلّي الله عليه و علي آله و سلّم ...>. برگ نخست مجدول به طلا و لاجورد و مرکب مشکي است. نسخه داراي نشانه‌هاي هنري بسيار زيبايي در فواصل آيات و نيز جزءها و حزب‌هاست که برخي در قالب شمسه‌ و برخي شلجمي است و به نظر مي‌رسد مربوط به همان زمان يا يکصد سال پس از آن در قرن هفتم يا هشتم هجري بر روي نسخه کار شده باشد. ابتداي سور نام سوره همراه تعداد آيات آن به آب طلا و خط ثلث نگارش يافته‌اند، آيات به خط نسخ معرب پخته و درشت، و تفسير و ترجمه آيات نيز به خط نسخ تحريري کهن کتابت گرديده است. کاغذ نسخه از نوع شرقي (خانباليغ) نخودي است که در آغاز و انجام فرسوده شده است. بخش‌هايي از نسخه رطوبت ديده است ولي متن خواناست، و برخي برگ‌هاي آسيب ديده نير وصّالي غير فني گرديده‌اند. مهر هشت گوش <وقف خالص محمد صديق بن يونس ...> در جاي جاي نسخه مشاهد مي‌گردد. جلد تيماج قهوه‌اي تيره فرسوده که روکشي از پارچه‌ کرم رنگ روي آن کشيده شده است. اين نسخه در سال 1915 از بخارا وارد اين انستيتو گرديده است.

10.    نسخه ديگر از تفسير البصائر (2)

ـ اين نسخه حاضر نسخه‌اي هنري و به غايت نفيس و عزيزالوجود است که به نحوي بسيار هنرمندانه کتابت و تذهيب و تزيين گرديده است و شايد، يکي از نفيس‌ترين نسخه‌هاي موجود اين اثر بوده باشد. آيات قرآن کريم با طلا به خط ثلث مُعربِ درشت نوشته شده و در ذيل آن به نسخ پخته ترجمه و تفسير گرديده است. نسخه در برگ آغاز داراي سرلوحي به غايت زيبا مربوط به قرن هفتم هجري احتمالاً سبک بغدادي است که در بالا و پايين آن داراي دو کتيبه‌ بازوبندي فوق العاده زيبا که کلمه <الله> به خط کوفي تزئيني همراه گل و بوته طلايي و نگاره‌هاي اسليمي طلايي با زمينه زنگار و لاجورد و شنگرف مجدول به طلا و مرکب مشکي، در ميان آن آيه <إلي النار تدعونني لأکفر بالله و أشرک به> با طلا به خط ثلث نگارش يافته است؛ در مقابل سرلوح نيز پنج نگاره و شمسه با زمينه گلبرگ طلايي با زمينه طلا و شنگرف و لاجور و زنگار (سبز) به طرز بسيار هنرمندانه‌اي ترسيم گرديده است و در ميان شمسه کوچک کلمه <الله> به خط کوفي تزئيني با طلا کتابت گرديده است. نسخه داراي نشانه‌هاي هنري بسيار زيبايي در فواصل آيات و نيز جزءها و حزب‌هاست که بيشتر در قالب شمسه‌ و مستطيل و برخي نيز به صورت شلجمي نگارگري شده است و به نظر مي‌رسد مربوط به همان زمان کتابت و در همان قرن هفتم هجري روي نسخه کار شده باشد؛ در ميان جوف شمسه‌هاي بزرگ در هامش ـ که بسيار هنرمندانه با زمينه زنگار، لاجورد، شنگرف و طلا تزيين شده است ـ بخط کوفي تزئيني اجزاء و احزاب سوره‌ها (مانند عشرة) آمده است و نيز در ميان شمسه‌هاي کوچک که بيشتر علائم ميان آيات است، نوعاً کلمه <الله> با طلا به خط ثلث مايل به کوفي تزئيني به شکل هنري کتابت گرديده است. بر فراز سور، کتيبه‌هايي طلايي مجدول به طلا و لاجورد و مرکب مشکي با زمينه طلا، زنگار، شنگرف ومرکب مشکي ترسيم گرديده است که در لبه‌هاي کناري آن کتيبه، کلمه <الله> با طلا به خط کوفي تزئيني بسيار زيبايي کتابت به صورت موازي قرينه سازي شده است و در ميان جوف آن نيز با سفيدآب بخط ثلث زيبايي، نام سوره و تعداد آيات نگارش يافته است. اين هشت کتبيه‌ در برگ‌هاي 24 الف (ابتداي سوره فصّلت)، 54ب (ابتداي سوره حم عسق)، 82ب (ابتداي سوره الزخرف)، 112ب (ابتداي سوره الدخان)، 126 الف (ابتداي سوره الجاثيه)، 142 الف (ابتداي سوره الاحقاف)، 163ب (ابتداي سوره القتال) و 183 الف (ابتداي سوره الفتح) ترسيم گرديده‌اند. در برگ <187ب> نسخه، از ميان عبارت <و کار دين زيادت طراوتي يافت و رونقي و نظامي پذيرفت و بيغامبر عليه السلام بملوک جهان نامها نبشت و سوي ايشان رسولان فرستاد ..> در اين ميان کلمه <و بيغامبر عليه السلام بملوک جهان> در وسط صفحه به خط تعليق زيبايي انتخاب و به نحو مستقل و درشت کتابت گرديده است. در پايان نسخه، دو برگ مجدول به طلا و لاجورد همراه چهار دايره بزرگ، رقم کاتب (ترقيمه) به خطّ تعليق آميخته به ثلت درشتِ شخص ديگري به نام <ابن الامام اوحدالدين الخطاط> نوشته شده است: <کاتب هذا الجزء العبد المستکين الحقير المسکين .. محمد بن محمد بن محمد العميد> که به دعايي ختم شده است؛ تاريخ کتابت نسخه سال 630ق است. کاغذ نسخه شرقي و از نوع خانباليغ ضخيم به رنگ نخودي است؛ 210گ. اين نسخه در سال 1954 (احتمالا از سمرقند يا بخارا) به اين انستيتو انتقال يافته است.