تاریخچه بنا
بر اساس اسناد و مدارک و بررسی های انجام شده بر روی بنا این مسجد بازمانده ی مسجدی از قرن چهارم هجری قمری است که در دوره صفوی و قاجار بازسازی شده و وسعت یافته است. بر اساس متن درون کتیبه ای سنگی که روی دیوار داخلی شبستان اصلی مسجد به چشم می خورد. در سال 1239 هجری قمری و در عهد حکمرانی علی اکبر خان- حاکم وقت، مسجد جدید از توسعه و باز سازی مسجد قدیم پدید آمد و به همین مناسبت به نام اکبریه مشهور شده است.
مجموعه کنونی از چهار بخش اصلی مربوط به دوره های تاریخی متفاوت، شامل مناره (قرن چهارم قمری)، وضوخانه، شبستان رواق و دهلیزهای ضلع شمالی (دوره صفوی)، شبستان ضلع جنوبی (دوره قاجار) و اتاق های واقع در حیاط شرقی برای آموزش طلاب (پهلوی) تشکیل شده است.
تصویر 1-بخشی از نمای مسجد با دید از حیاط تصویر 2- پلان طبقه همکف مسجد
مشخصات بنا
مسجد اکبریه از دو قسمت وضوخانه و شبستان تشکیل شده‌است. وضوخانه مسجد در دو طبقه ساخته شده و هر طبقه دارای هشت ستون میانی است. هر دو طبقه وضوخانه دارای پوشش گنبدی هستند. ارتباط وضوخانهطبقه همکف با شبستان از طریق سه در بزرگ چوبی است. در حاشیه محراب در شبستان کاشی کاری از آیات قرآنی با خط نسخ دیده می‌شود. ارتفاع تك مناره آجری یا گل دسته ی زیبای مسجد از سطح زمین 18 متر است. این گل دسته در گوشه شمال شرقی ساختمان مسجد واقع شده و دارای سقفی رک با پوشش بیرونی از كاشی به رنگ آبی آسمانی، زرد، سیاه و سفید است. این مسجد احتمالاً به عنوان مدرسه علوم دینی نیز مورد استفاده بود.
شبستان اصلی مسجد با ابعادی در حدود 16× 25 متر به شکل مستطیل کشیده، دارای چهار فیلپای بزرگ1 در وسط می‌باشد كه استحكام خاصی به گنبدهای شبستان و سقف بنا می‌بخشند. ابعاد فیلپاها 45/1×65/1متر بوده و فاصله آنها از یكدیگر و با نیم فیلپاهای شمالی و همچنین دیوار جنوبی اطراف محراب با كمی اختلاف 30/6 متر می‌باشد. همچنین فاصله بین فیلپاهای وسط شبستان با نیم فیلپاهای دیوارهای شرقی و غربی این فضا متغیر بوده و اندازه آنها 2 تا 10/2 متر می‌باشد.
بر روی این فیلپاها و نیمه فیلپاها جانبی، طاق‌هایی به صورت جناقی و از نوع «پنج‌اوهفت» زده شده تا از این طریق وزن سنگین سربندی بنا و گنبدهای شبستان را به این فیلپاها و از آنجا به زمین انتقال دهند. برای تبدیل فضای چهارگوش بین فیلپاها كه به صورت مربع یا مستطیل است از رسمی بندی شده است. طاقهای جناقی جانبی و متصل به نیم فیلپاها كوتاه‌تر از طاقهای جانبی میانی هستند. پایین فیلپاها از ارتفاع 100 تا 110 سانتیمتر كاشی كاری است.. ازاره‌ی دیوارهای شمالی، شرقی و غربی از 87 تا 93 سانتیمتر است. نقش كاشی‌ها گل و بوته اسلیمی و به رنگ‌های لاجوردی، سبز، زرد، قهوه‌ای تیره، سیاه و قرمز می‌باشد. كاشی‌ها دارای ویژگی‌های كاشیكاری قاجاربه خصوص رنگ زرد مربوط به آن دوره می‌باشند. در فضای شبستان مابین فیلپاها و دیوارها سه گنبد بزرگ در وسط شبستان و شش گنبد كوچك در دو طرف گنبدهای بزرگ جای گرفته‌اند كه فضای سقف شبستان را می‌پوشانند. ارتفاع گنبدهای بزرگ میانی11 متر و ارتفاع گنبدهای كوچك جانبی 30/9 متر تا كف شبستان می‌باشد و نوع قوسی که در آنها بکار رفته شبدری کند می باشد. ارتفاع گنبد شبستان حدود 11 متر و گنبدهای جانبی کاسه برگشته 30/9 متر است.
تصویر3-وضو خانه تصویر 4- شبستان با ستون های فیلپا تصویر5- شبستان
محراب در قسمت میانی ضلع جنوبی جای گرفته و ابعاد آن در قسمت دهانه محراب 210 ، عمق آن 130 و ارتفاعش 520 سانتیمتر است. كف محراب 7 سانتی متر از كف شبستان پایین‌تر است. عرض قسمت كاشیكاری محراب 275 سانتیمتر و ارتفاع ارتفاع كاشیكاری دور محراب 560 سانتیمتر است. در ارتفاع 392 سانتی‌متری داخل محراب در دو نوار كاشی سبز رنگ عباراتی از آیات قرآنی از «الله نورالسموات و الارض الله بكل شی علیم» نگاشته شده است. عرض دو نوار یاد شده 30 سانتیمتر است. حاشیه بیرونی محراب 32 سانتیمتر است كه با نوار رنگی سیاه و زرد و در دو طرف نقش اسلیمی گل و بوته كه از درون گلدانی از بالای ازاره‌ی كاشیكاری شروع و تا قسمت بالای كاشیكاری محراب ادامه می‌یابد. در بالای محراب نیز پنجره‌ای با طاق جناقی وجود دارد. در دو طرف محراب طاقچه‌هایی قرار دارد كه بالای آنها پنجره‌هایی مستطیل شكل قرار دارند.
تصویر 6-نماهایی از تک مناره مسجد(قرن چهارم هجری قمری)
آسیب شناسی بنا
به دلیل بالا بودن سطح آب های تحت الارضی، رطوبت اشباع در هوا و نیز بارش های فراوان جوی، این بنای منحصر به فرد همانند دیگر بناهای منطقه از رطوبت فراوان آسیب بسیار دیده است به گونه ای که در سقف و بدنه شبستان به دلیل فقدان تهویه مناسب، نور و آفتاب کافی و نیز وجود عوامل محیطی دیگر مکان مناسبی برای رشد انواع کپک و قارچ ها و نیز رشد گیاهان نامتجانس شده است . عدم آب بندی مناسب نقاط مختلف در بام بنا، موجبات نفوذ آب باران بر بدنه بنا و در نتیجه شستشوی مصالح قدیمی را فراهم نموده است. لازم است کل بنا مورد بررسی آسیب های رطوبتی قرار گرفته و ناکش های مناسب برای بنا طراحی و تعبیه گردد.
پی نوشت:
1-ستون فیلپا: ستون هایی از آجر به شکل مدور، مربع و گاهی هشت ضلعی که برای استحکام بیشتر دیوارها و بناهای عریض و طویل در فواصل مشخص و در یک ردیف می سازند و تیر حمال را برآن می گذارند.
تهیه و تنظیم: دکتر مینو خاکپور عضو هیات علمی دانشگاه
۴۶