استاد دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، در این مطلب با اشاره به تغییر تولیت آستان قدس رضوی پس از درگذشت آیت‌الله واعظ طبسی آورده است: آیت‌الله حاج شیخ عباس واعظ طبسی در طول بیش از سه دهه تولیت آستان قدس، منشأ خدمات فراوانی بودند و خدا بر اجر و پاداش ایشان بیفزاید و اینک که این مسئولیت سنگین برعهده خدمتگزار دیگری قرار گرفته است، برخی شواهد نشان می‌دهد که تولیت جدید، به مطالعه مجددی درباره اوضاع حوزه مدیریت خود پرداخته و علائمی از برخی تغییرات هم به چشم می‌خورد، از این رو نکته‌ای را که به ذهن می‌رسد، به عنوان پیشنهاد مطرح می‌کنم تا مورد تأمل قرار گیرد.
وی در توضیح مبنای پیشنهاد خود به تولیت جدید آستان قدس رضوی نوشت: در فرهنگ اسلامی، و به خصوص با تأکیدی که در فقه تشیع وجود دارد، هر یک از نهاد های مذهبی از قبیل مسجد، حرم، حسینیه، مدرسه، و غیره دارای کارکرد خاصی است و چون این نهادها تحت عنوان «وقف» قرار گرفته و مشمول به احکام اوقاف‌اند، از این رو رعایت احکام خاص هر عنوان برای هر یک ضروری است، مثلا کارکرد مسجد و حسینیه با یک دیگر متفاوت است، و تغییر هرکدام به دیگری حرام است و همین‌طور نمی‌توان از «مدرسه» بهره‌برداری «حسینیه» نمود. در اینجا صحبت از مشروع بودن «ذات عمل» و یا «رجحان» و بلکه «وجوب» و یا «ضرورت» آن نیست، چون حتی اگر فرض شود که کاری مثل تحصیل علم واجب است، ولی این وجوب توجیهی برای آن که "حسینیه‌ای" را "مدرسه" قرار دهیم نیست. در ابن باره فقها به قاعده منصوص "الوقوف علی حسب ما یوقفها اهلها" سخت پای‌بند و ملتزم هستند.
سروش محلاتی در توضیح بیشتر با ذکر چند مثال در کلمات فقهای بزرگ معاصر آورد: از امام خمینی سؤال شده که زیرزمین مسجدی متروکه است، اجازه می‌فرمایید آن را تبدیل به صندوق قرض‌الحسنه عام‌المنفعه نمایند؟ و ایشان پاسخ داده‌اند: «جایز نیست». قید "متروکه بودن" زیرزمین و قید بکارگیری برای یک کار "عام‌المنفعه"، در این جا بسیار مهم است، و نشان می‌دهد که این تغییر "حتی" برای کارهای مثبت، "حتی" در شرایطی که استفاده بالفعل هم از مسجدی نمی‌شود، و "حتی" با فرض آن‌که کار جدید، هتک مسجد هم نیست، و "حتی" با فرض آن‌که تغییری در بنای مسجد هم داده نمی‌شود، و "حتی" با فرض این که این کار به صورت موقت باشد و نه دائمی ، باز هم «جایز نیست».
این استاد حوزه علمیه قم و پژوهشگر دینی، ادامه داد: از مرحوم آیت‌الله العظمی گلپایگانی سؤال شده که مسجد حیاط دارد و در وسط آن حوضی است که مورد استفاده است، می‌خواهند حیاط مسجد را حسینیه و وضوخانه درست کنند، آیا می‌شود آن «حوض» را تغییر دهند؟ و ایشان پاسخ داده‌اند: «تغییر حیاط و حوض به وضوخانه یا حسینیه خلاف شرع است، الوقوف علی حسب ما یوقفها اهلها». پس حیاط مسجد (و نه شبستان آن را) به حسینیه نمی‌توان تغییر داد!
وی افزود: از حضرت امام خمینی سؤال شده که آیا می‌توان از حسینیه‌ای در غیر ایام عزاداری اباعبدالله الحسین برای آموزش و پرورش استفاده کرد؟ و پاسخ فرموده‌اند: «استفاده از حسینیه در غیر جهت وقف جایز نیست.»
سروش محلاتی با ذکر این نمونه‌ها و با تأکید بر اینکه «در بهره‌برداری از وقف، این حساب را باید کنار گذاشت که چه کاری اولویت دارد؟ و مثلا درس بر عزاداری اولویت دارد یا بالعکس»، نوشت: حساب این است که عنوان موقوفه را باید ملاک بهره برداری قرار داد، چه این که این حرمت تغییر کاربردی اختصاص به مسجد هم ندارد، حسینیه و هر وقف دیگری نیز مشمول این حکم است، و از طرف دیگر، این تغییر ممنوع، شامل "تغییر موقت" نیز می‌شود، و حتی تغییری که اصل بنای موقوفه را تغییر نمی‌دهد، با فرض این که کارکرد اصلی وقف را هم از بین نمی‌برد حرام است. (استفاده از حسینیه برای ایام غیرعزاداری!)
وی ادامه داد: در این جا «مهم» این است که «جهت وقف» باید کاملا رعایت شود. از این رو یکی از مراجع معظم معاصر در پاسخ به این سؤال که یک اطاق در صحن مسجد که به وسایل مسجد اختصاص دارد را می‌توان «پایگاه بسیج» قرار داد، فرموده‌اند: «هرگونه تصرف در آن حجره‌ها در غیر جهت وقف جایز نیست» آیت‌الله صافی، علاوه بر این در پاسخ به یک سؤال مشابه که پرسیده‌اند: زمینی وقف مسجد است و زیرزمین مسجد ساخته شده و محل نیاز به کتابخانه هم دارد، آیا می‌توان آن را برای کانون فرهنگی اجازه داد؟ همین ملاک مهم و اساسی را مطرح کرد و فرموده‌اند: «استفاده از موقوفه در غیر عنوانی که برای آن وقف شده مطلقا جایز نیست.»
سروش‌محلاتی در ادامه با بیان اینکه «در صورتی که برخی کارها با عنوان وقف ضدیت و مخالفت نداشته و بلکه مناسب آن باشد و بتوان از موقوفه برای آنها استفاده کرد، ولی مشروعیت و جواز این‌گونه استفاده مشروط بر آن است که مزاحمتی برای کارکرد اصلی موقوفه نداشته باشد»، گفت: مثلا برگزاری جلسه قرائت قرآن در حسینیه، حرام نیست ولی به شرط آن‌که با برنامه عزاداری در حسینیه مزاحمتی نداشته باشد، زیرا حسینیه در اصل برای عزاداری و حواشی آن وقف شده است. هم‌چنین برگزاری «جلسه درس و تدریس» در مسجد جایز است، همانگونه که از قدیم چنین سنتی وجود داشته و دارد، ولی این کار هم مشروط به آن است که به برنامه اصلی مسجد که نماز است لطمه‌ای وارد نشود و لذا در اوقات برگزاری نماز جماعت، درس و تدریس برخلاف وقف و حرام است، چه اینکه نماز جماعت اگر در مدرسه برگزار شود و مزاحم درس باشد خلاف شرع است. لذا در استفتائی از یکی از مراجع درباره برگزاری مجلس ترحیم در مساجد سوال شده که اگر مزاحم نمازگزاران باشد، چه حکمی دارد؟ و پاسخ داده‌اند که «حرام است».
حرم، محل زیارت
این استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه «با توجه به این دو مبنا که از نظر فقهی، کاملا روشن است، این سؤال مطرح می شود که «مشاهد مشرفه» مانند حرم امام رضا علیه السلام، که از مصادیق «وقف» می‌باشد، چه کارکردی دارند، و عنوان «حرم» گویای چه کارکردی بوده و برای چه منظوری وقف می‌گردد؟»، اضافه کرد: بدون تردید، اصلی‌ترین بهره‌برداری «حرم»، «زیارت امام» است، لذا آیت‌الله خوئی هم در مباحث فقهی خود می‌گوید: مشاهد مشرفه یا مِلک امام است که برای «زیارت امام» وقف شده، و یا ملک مسلمین است که برای «محل زیارت بودن» وقف شده است: «المشاهد المشرفه اما ان یکون ملکا للامام (ع) قد وقفت "لأن یزار فیها "و اما ان یکون ملکا للمسلمین قد وقفت لأن یکون "مزارا "لهم.»
وی با تأکید بر اینکه «محور استفاده از حرم، «زیارت» است»، تأکید کرد: فاصله گرفتن از این محور، یعنی فاصله گرفتن از عنوان وقف که شرعا ما را با مشکل مواجه می‌سازد. پس نباید فکر کرد که «حرم» محلی برای «عبادت» به مفهوم کلی آن است و همه عبادات در یک ردیف‌اند: چه نماز جماعت، چه برگزاری جلسه قرائت قرآن و چه و چه.
سروش محلاتی با تقسیم عبادت‌هایی که می‌تواند در حرم انجام گیرد به دو دسته کلی گفت:
1ـ زیارت: که شامل قرائت متن زیارت، نماز زیارت و دعای پس از آن وبرخی اعمال دیگری که بخصوص واردشده می شود. از این رو زیارت در اینجا معنای عامی دارد همان طور که حضرت آیت الله فاضل لنکرانی نیز در بحث های فقهی خود آورده اند: لم یوضع المشاهد لمجرد الزیاره لاشتمال الزیاره علی الصلاه و الدعاء نوعا فهی موضوعه للجمیع الا تری ان زیاره علی بن موسی الرضا (ع) تشتمل علی الصلاه المرکبه من سوره یس و الرحمن والدعا عقیبها.
2ـ عبادت‌های دیگر مانند نماز جمعه و نماز جماعت و غیره.
وی ادامه داد: از نظر فقهی در حرم امام، هر دو دسته اعمال مشروع و بلکه مطلوب است، ولی تفاوت این دو کار آن است که اولی در حرم «اصل» است، یعنی حرم برای آن بنا شده و وقف گردیده است، لذا برنامه‌های دوم نمی‌تواند با آن مزاحمت داشته باشد، همانطور که در مسجد «اصل» نماز است، و عبادت دیگر مانند قرائت قرآن و سخنرانی، یا برگزاری مجلس ترحیم نباید مزاحم نماز باشد. به تعبیر آیت‌الله بهجت: «زیارت در مشهد، مثل نماز در مسجد است در اولویت از غیر».
سروش محلاتی خاطرنشان کرد: بر این اساس، بزرگان فقاهت مانند صاحب جواهر و شیخ انصاری، فتوا داده‌اند که در حرم وقتی که نماز مزاحمت برای زائرین است اشکال دارد. عین فتوای صاحب جواهر در رساله اش «مجمع الرسائل» چنین است: «نماز در حرم ائمه در جایی که مزاحم زائرین شود، اشکال دارد، مگر در مورد نماز زیارت». و همین فتوا در مورد تأیید محشیان این رساله عملیه مانند آخوند خراسانی و سید محمد کاظم یزدی، و فقهای دیگر قرار گرفته است، چه اینکه شیخ انصاری هم در رساله‌اش «صراط النجاه» فرموده است: «نماز در حرم ائمه (ع) در جایی که مزاحم زائرین شود اشکال دارد.»
وی تأکید کرد: این فتاوای اعاظم امامیه، کاملا گویای آن ست که در حرم ائمه «زیارت» اصل است و هیچ چیز نباید مزاحمتی برای آن به وجود آورد و حتی نماز هم در صورت مزاحمت اشکال دارد. در این جا نباید جاهلانه توهم کرد که نماز واجب است و زیارت مستحب! بلکه این جا زیارت «متن» است و نماز «حاشیه»، زیارت «اصل» است و نماز «فرع». و حاشیه نباید وارد متن شده، چه اینکه فرع نباید در کار اصل اختلالی به وجود آورد.
پیشنهاد
آیت‌الها سروش محلاتی در بخش پایانی این مطلب به طرح پیشنهاد خود خطاب به تولیت جدید آستان قدس رضوی پرداخته و نوشته است: بر این اساس پیشنهاد می‌شود، همه برنامه‌هایی که در حرم اجرا می‌شود و با زیارت زائرین منافات داشته و یا برای آنها ایجاد مزاحمت می‌کند، مورد تجدید نظر و بازبینی قرار گیرد، از قبیل: 1ـ سخنرانی‌هایی که صدای آن فضای صحن ها را پر می‌کند و آرامش روحی را از زائران سلب می‌کند. (1) 2ـ طرح مباحثی که ربطی به فضای معنوی حرم و عنوان خاص وقف ندارد مثل بحث از طب سنتی، یا مباحث حاد سیاسی که بسیاری از زائران رغبتی بدان ندارند. 3ـ تجمع‌هایی که در مناسبت‌های مختلف اجتماعی و سیاسی در برخی رواق ها و فضاهای عمومی حرم انجام می‌گیرد و نوعا زائران را به زحمت می‌اندازد. 4ـ نماز جمعه که محدودیت‌هایی برای زائران حرم ایجاد می‌کند و برای چند ساعت، صحن‌ها و رواق‌ها را از حالت عادی خارج کرده و به خصوص زائران شهرستانی را در مضیقه و فشار می‌گذارد.
وی تأکید کرد: چقدر مناسب است که متولیان اعتاب مقدسه به خاطر داشته باشند که خداوند به حضرت ابراهیم خطاب کرد که با فرزندش، «خانه خدا» را برای طواف کنندگان، و اعتکاف‌کنندگان و نمازگزاران پاک کنند. «أن طهرا بیتی للطائفین و العاکفین و الرکع السجود» و در یک معنی به تعبیر علامه طباطبایی این «تطهیر» کنایه از «تخلیص البیت» است یعنی اختصاص دادن بیت به عبادت و منزه داشتن آن از کارهای دیگر و رفع موانع برای عبادت‌کنندگان است.
آیت‌الهد سروش محلاتی با بیان اینکه «امروز به نظر می‌رسد بهترین کار برای تولیت جدید آستان قدس رضوی آن است که حرم را برای زائران کاملا مهیا نموده و آن را از هرگونه حشو و زواید پاک نگه دارد»، گفت: مقصودم از زواید کارهای بیهوده نیست بلکه برنامه‌های مفیدی است که باید در جای دیگری انجام شود و حتی باید بنای مستقلی (مثل مصلی) برایشان تهیه کرد. این کارها اگر در جای دیگر واجب است ممکن است اینجا حرام باشد!
وی با اشاره به اینکه «متواضعانه اعتراف می‌کنم که بعد از چهل سال حضور در حوزه هنوز هم بعضی از مسائل ساده فقهی را نمی‌فهمم مثلا چطور این نوع اتفاقات در حرم قطعا حلال است و شبهه‌ای ندارد و تغییر ضریح برای تأمین بهداشت و مصالح دیگر شبهه‌ناک است و قبول آن برای تولیت دشوار!»، نوشت: همین دیروز در خاطرات سال 72 آقای هاشمی از حضورش در برنامه غبارروبی حرم خواندم: «.... دو رکعت در داخل ضریح خواندم و بیرون آمدم. به خاطر عدم امکان تمیز کردن بین دو ضریح، مقدار زیادی سوسک و حشرات دیگر جمع شده بودند که برایم غیرقابل تحمل بود. به اقای طبسی گفتم ضریح را برای آینده اصلاح کنند. معلوم شد شبهه در تغییر ضریح دارد . . . .» !!
سروش‌محلاتی در خاتمه تصریح کرد: زائرانی که آمده‌اند تا محضر امام خویش را درک کنند، می‌خواهند با امام نجوا کنند، می‌خواهند در حرم از آرامش برخوردار باشند، آنها هر کدام در محل خود هم نماز جمعه دارند، هم سخنران دارند، هم نوحه‌خوانی دارند، هم میتینگ سیاسی دارند، آنچه را ندارند «لذت حضور» در خدمت امام است. پس لطفا اجازه دهید در حرم رضوی از این لذت بهره بیشتری ببرند.
______________________________________
1) لازم به توضیح نیست که مقصود تعطیلی کلی سخنرانی‌ها نیست، بلکه انتقال آن به فضاهای خاص است که مزاحمتی برای عموم زائران ندارد. مثلا مسجد گوهرشاد دارای شبستان‌های متعددی است که می‌تواند برنامه‌های متنوع سخنرانی‌های مفید و سازنده از قبیل تفسیر قرآن یا تفسیر نهج‌البلاغه و امثال آن، در آنجا برگزار شود. هنر این است که برنامه تبلیغی ما چنان جاذبه‌ای داشته باشد که زایران را به این فضاهای مجزا و حاشیه‌ای بکشاند. و گرنه سخنرانی گذاشتن برای زائرانی که در صحن یا رواق به‌قصد زیارت توقف کرده‌اند و نه تنها دل به سخنرانی نمی‌دهند بلکه از آن ناراحت‌اند، هنر نیست.
/6262