دونالد ترامپ چندروزی است که بهعنوان چهلوپنجمین رئیسجمهور آمریکا با مواضع کاملا متفاوت و مخالف با حزب رقیب دموکرات و حتی در مواردی مخالف با رویکردهای همحزبیهای جمهوریخواه خود و بعضی افکار متناقض خویش در زمینههای سیاست داخلی و خارجی وارد کاخسفید شده است یکی از مصداقهای بارز اینگونه مواضع و اندیشههای وی به روابط آمریکا با روسیه مرتبط است که از سال 2014 در بسیاری از عرصهها به تقابل سیاسی، اقتصادی و حتی رویارویی غیرفعال نظامی و چالشهای عمدهای رسیده است.
نگاهها به آینده روابط واشنگتن- مسکو
باراک اوباما در آخرین نشست خبری خود در مقام رئیسجمهوری ایالاتمتحده، گفت به نفع جهان است که آمریکا و روسیه روابط سازندهای با یکدیگر داشته باشند، اما روحیه خصمانه روسیه تحت ریاستجمهوری ولادیمیر پوتین این امر را دشوار کرده است. وی افزود: «فکر میکنم این به نفع آمریکا است که آمریکا رابطهای سازنده با روسیه داشته باشد و این رویکرد من در طول دوران ریاستجمهوریام بوده است و واشنگتن و مسکو با یکدیگر اشتراک منافع دارند و باید همکاری کنند.»
اوباما همچنین گفت: «در ابتدای ریاستجمهوری خود تلاش کردم تا روسیه را تشویق کنم عضو سازندهای در جامعه بینالملل باشد و سعی کردم با رئیسجمهوری و دولت روسیه کار کنم. فکر میکنم منصفانه باشد که بگویم پس از بازگشت دوباره ولادیمیر پوتین به ریاستجمهوری و بالا گرفتن لحن ضدآمریکایی وی و القای این شبهه که هر آنچه آمریکا انجام میدهد برای روسیه بد است و باید جلوی آن را بگیریم... این امر دشوارتر شد.» اما دونالد ترامپ در جریان مبارزات انتخاباتی بر عدمدشمنی با روسیه و ضرورت یافتن زمینههای مشترک براساس تهدیدات و منافع مشترک مانند مبارزه با تروریسم، کاهش تنش و بهبود مناسبات با روسیه ازطریق اتخاذ یک موضع قدرتمند و پایان دادن به خصومتها بااین کشور و ضرورت آزمودن برخورد درست یا نادرست این کشور تاکید کرد.
ترامپ، ولادیمیر پوتین را رهبری مقتدر و بسیار هوشمند توصیف و از حملات هوایی روسیه به مخالفان رژیم اسد در سوریه حمایت کرد. وی همچنین در مناظره انتخاباتی، تائید کرد که پوتین سخنان مثبتی درباره وی بیان کرده و کنار آمدن با پوتین، مثبت و مطلوب است. ترامپ با تاکید بر اینکه با پوتین، دوست نیست، گفت: «رئیسجمهوری روسیه برخلاف کاخسفید، در سیاستهای منطقهای در سوریه موفق عمل کرده است.» ترامپ معتقد است برای حل مشکلات جهان باید با روسیه همکاری کرد،اما وی پس از گزارش نهادهای اطلاعاتی کشورش در مورد دخالت روسیه در انتخابات ریاستجمهوری آمریکا بهرغم ردتاثیرگذاری روسیه برنتیجه انتخابات آمریکا و تایید دخالت روسیه در افشای اطلاعات مربوط به حزب دموکرات آمریکا گفت تحریمهای اعمال شده علیه روسیه را دست کم برای مدتی حفظ خواهد کرد، اما افزود اگر مسکو به نبرد علیه تروریسم کمک کند یا در رسیدن آمریکا به اهداف مهم خود نقش کمککننده داشته باشد، ممکن است این تحریمها را لغو کند.
از سوی دیگر ترامپ که با توییتهای غیرعادی و دور از انتظارش معروف شده، پیشتر در چند توئیت از بهبود رابطه با روسیه استقبال کرده بود از آن جمله در اواسط دیماه نوشته بود:«داشتن یک رابطه خوب با روسیه امر خوبی است و چیز بدی نیست. تنها افراد نادان، یا احمقها، فکر میکنند که بد است.» وی همچنین پیش از آن گفته بود آمریکا و روسیه شاید برای حل بسیاری از موضوعات مهم و معضلات بزرگ جهان با یکدیگر همکاری کنند. ولادیمیر پوتین، رئیسجمهور روسیه نیز پیشتر استدلال کرده بود از آنجایی که دونالد ترامپ در حوزه تجارت موفق بوده بنابراین میتواند خود را با مسئولیتهای جدیدش نیز وفق دهد. وی همچنین درباره رابطه روسیه با غرب، گفت تلاشها برای ایجاد دنیایی یکقطبی با شکست مواجه شده و وضعیت در حال تغییر است. پوتین تاکید کرد که فکر نمیکند برای کسی پنهان باشد، همه آن را میبینند که بسیاری از همتایان ما ترجیح میدهند به اصول و قوانین بینالملل پایبند باشند؛ برای اینکه تعادل تدریجا در حال برقرار شدن است.
وی و دیگر مقامات بلندپایه روسیه بارها علنا از دونالد ترامپ تمجید و ابراز امیدواری کرده بودند که ترامپ پس از رسیدن به قدرت، تحریمهای آمریکا علیه روسیه را لغوکند. پوتین همچنین در لحنی آشتیجویانه و غیرمعمول، در سخنرانی سالانه خود خطاب به مردم روسیه گفت مسکو مایل است که با دولت آینده آمریکا همکاری کند و بهدنبال پیدا کردن دوست است و نه دشمن. او اضافه کرد ما خواهان رویارویی با هیچکس نیستیم. به چنین چیزی نیازی نداریم. ما بهدنبال دشمنسازی نیستیم و هیچوقت هم نبودهایم. ما آماده همکاری با کابینه جدید آمریکا هستیم و مسئولیت مشترکی داریم که امنیت بینالمللی را تضمین کنیم و هرگونه همکاری بین آمریکا و روسیه باید منفعت عادلانه و دوجانبه داشته باشد. پوتین، دونالدترامپ را مردی باهوش که به سرعت مسئولیتهای جدیدش را درک خواهد کرد ارزیابی کرده و ابراز امیدواری کرده که ترامپ به بازسازی روابط آمریکا و روسیه کمک کند.
ارزیابی مواضع روسایجمهور آمریکا و روسیه
در صحنه واقعی با اظهارات مثبتی که ترامپ و پوتین در مورد یکدیگر و روابط آتی دو کشور در ماههای اخیر داشتهاند، اینک جهان در انتظار مشاهده میزان تغییر ماهیت و سطح روابط دو کشور است و در همین رابطه ارزیابیهای احتمالی متفاوتی وجود دارد. برخی خوشبینانه از احتمال بهبود مناسبات دو کشور سخن میگویند اما عدهای دیگر عدمتحقق تغییرات قابل توجه در کم و کیف این روابط را مطرح میکنند؛ چراکه بروز تحول آنی در مناسبات چالشبرانگیز دوطرف آن هم در حالی که به اعتراف مقامات دو کشور، اعتماد متقابل از آغاز بحران اوکراین و الحاق شبهجزیره کریمه از اوکراین به روسیه و دخالت نظامی روسیه در شرق اوکراین و حمایت از جداییطلبان روستبار در این منطقه تا حدود زیادی دچار آسیب جدی شده و دو کشور بر سر مسائل زیادی از سیستم سپر دفاع موشکی گرفته تا طرحهای گسترش ناتو بهسوی روسیه، جنگ داخلی در سوریه، دخالت نظامی روسیه در گرجستان و تجزیه مناطق آبخازیا و اوستیای جنوبی متعلق به گرجستان و مبارزه با تروریسم اختلافنظرهای شدیدی دارند چندان سهل نخواهد بود و نگاه پوتین و ترامپ بیشتر سهلممتنع به نظر میرسد تا یک رویکرد واقعبینانه.
ترامپ و پوتین در حالی از بهبود روابط دوکشور سخن میگویند که برخی دموکراتها و حتی جمهوریخواهان از جمله جان مککین، موافق بهبود رابطه با پوتین نیستند اما ترامپ به این انتقادات توجهی ندارد.همچنین مایک پامپئو، گزینه پیشنهادی دونالد ترامپ برای ریاست آژانس مرکزی اطلاعات آمریکا(سیا) روسیه را یکی از تهدیدهای عمده علیه آمریکا میداند و معتقد است روسیه با رویکردی تهاجمی، تجاوز و اشغال اوکراین، تهدید اروپا و اینکه تقریبا هیچ عملی برای شکست و انهدام داعش انجام نداده است، در پی اثبات دوباره خود بوده است.از دیدگاه مککین هر آمریکایی باید نگران حمله روسیه به ملت و دموکراسی آمریکا باشد.
اینکه ترامپ در برابر نگاه تیزبین جامعه جهانی چگونه خواهد توانست چشمان خود را به دخالت آشکار نظامی و سیاسی روسیه در امور داخلی کشورهای مستقل بهویژه در کشورهای پیرامونی و خارج نزدیک روسیه و نقض عریان قواعد و حقوق بینالمللی و تضییع حقوق ملتها از جمله حق تعیین سرنوشت خود ببندد و تحریمهایی را که ضدروسیه اعمال کرده لغو کند محل تردید و ابهام زیادی است و شاید به همین دلیل باشد که ترامپ اخیرا در موضعی مردد و مشروط و برخلاف انتظار پوتین اعلام کرد که درصورت همکاری مناسب روسیه در مبارزه با تروریسم و داعش ممکن است بخشی از تحریمهای روسیه را لغو کند و این تحریمها در حال حاضر ادامه خواهد داشت.
همچنین در حالیکه ترامپ پیشتر گفته بود به محض آنکه مراسم تحلیف او انجام شد برای ملاقات با ولادیمیر پوتین رئیسجمهوری روسیه آمادگی دارد متعاقبا از سوی اطرافیان او از عدماحتمال این دیدار در آینده نزدیک سخن به میان آمد که نشانگر تاثیر مخالفان روابط با روسیه بر تصمیمات او بود.همچنین پسکوف، سخنگوی کاخکرملین نیز درباره ملاقات احتمالی پوتین و ترامپ گفت چنین اتفاقی در هفتههای آینده رخ نمیدهد اما امیدواریم تا چند ماه آینده این ملاقات صورت بگیرد.
از سوی دیگر در حالیکه ترامپ دخالت روسیه در انتخابات آمریکا را رد میکرد در آخرین واکنشها این دخالت را مورد تایید قرار داده اما تاثیر آن را برنتایج انتخابات رد کرد اما وعده داد که ظرف ۹۰ روز یک گزارش درباره اتهامات دخالت روسیه در طول انتخابات ریاستجمهوری آمریکا ارائه دهد. این درحالی است که نهادهای اطلاعاتی ایالاتمتحده آمریکا، روسیه را به تاثیر بر انتخابات آمریکا از طریق هک ایمیلهای حزب دموکرات متهم کردهاند که تاحدود زیادی واقعبینانه بهنظر میرسد. براساس گزارش نهادهای مذکور درباره عملیات روسیه برای تاثیر گذاشتن در روند انتخابات ریاستجمهوری ۲۰۱۶ آمریکا، که بخشهایی از آن از طبقهبندی خارج و به انتشار عمومی رسید، ولادیمیر پوتین رئیسجمهوری روسیه شخصا دستور عملیات را صادر کرده است؛موضوعی که از سوی روسیه تکذیب میشود.
بعد از مطرح شدن نقش روسیه در هک کارزار انتخاباتی دموکراتها و ادعایی مبنی بر تضعیف کمپین کلینتون برای شکست در پی افشاگریهای ناشی از این هکها، باراک اوباما ابتدای دی ماه ۳۵ دیپلمات روسیه را از آمریکا اخراج کرد؛ اقدامی که با واکنش ضمنی و مخالفت ترامپ روبهرو شد و پوتین با ارائه ژستی ضمن عدممقابله به مثل با اقدام اوباما و محفوظ نگاه داشتن این حق برای کشورش، اعلام کرد منتظر شروع ریاستجمهوری ترامپ و رفتار او میماند؛ واکنشی که مورد رضایت ترامپ واقع شد و مجددا بر باهوش بودن پوتین تاکید کرد.
دراین میان ادعاهایی که مبنی بر داشتن اطلاعاتی از آقای ترامپ در دست روسیه مطرح شده بهرغم رد آن از سوی پوتین و ترامپ درصورت گرایش غیرعادی ترامپ به سمت روسیه میتواند موجب تقویت چنین ظن و ادعایی شود که به نفع ترامپ نخواهد بود. ازسوی دیگر ژنرال دیوید گولدفین، رئیس ستاد نیروی هوایی آمریکا گفته است در استراتژی دفاعی آمریکا،ایران، کرهشمالی، چین، روسیه و افراطگرایی خشونتآمیز، بهعنوان پنج تهدید اصلی مورد توجه قرار گرفته است.وی همچنین از نفوذ ایران، روسیه و پاکستان درافغانستان نام برده و در مورد آینده ثبات افغانستان هشدار داده است.در همین حال کنگره آمریکا که اکثریت کرسیهای آن را جمهوریخواهان برعهده دارند برای مهار روسیه بودجه هفتمیلیارد دلاری اختصاص داده است.آمریکا همچنین با اعزام چندهزار نظامی خود به همراه نظامیانی متشکل ازسایر کشورهای عضو ناتو از قبیل انگلیس، آلمان و فرانسه به مناطق بالتیک و مرزهای لهستان با اوکراین در اروپایشرقی و استقرار سیستمهای دفاع موشکی در لهستان و رومانی درصدد حمایت از اروپا در برابر تهدیدهای روسیه برآمده است.مجموعه این تحولات و رویکردها نشان میدهد که احتمال بروز تغییرات بنیانی در رویکردها و روابط آمریکا و روسیه در دوره ترامپ با سوالات جدی مواجه است.
اصطکاک منافع آمریکا، ناتو و روسیه و تاثیر آن بر مواضع ترامپ
در همین حال همزمان باورود ترامپ به کاخسفید و چند روز پیش از مراسم تحلیف وی،رویای برخی از مردم لهستان برای حضور سربازان آمریکایی در خاک خود پس از سقوط کمونیسم در سال ۱۹۸۹ میلادی بهعنوان یک اقدام بازدارنده در برابر روسیه، با ورود نخستین گروه اعزامی ارتش آمریکا به آن کشور به حقیقت پیوست. نظامیان آمریکایی که با تانک و خودروهای نظامی از مرز آلمان وارد جنوب غرب لهستان شدند، مورد استقبال مردمی قرار گرفتند که پرچمهای آمریکا را در دست داشته و آنها را تکان میدادند.این نظامیان آمریکا در یک پایگاه نظامی در روستای زگان مستقر شدند و نخستوزیر لهستان و وزیر دفاع آن کشور طی یک مراسم رسمی در روز شنبه از آنها استقبال کردند.آمریکا و دیگر کشورهای غربی در سالهای اخیر مانورهای نظامی مشترکی در حوزه ناتو در شرق اروپا انجام دادهاند، اما اعزام این گروه سههزار و پانصد نفره، نخستین مورد از استقرار نیروهای نظامی یک عضو ناتو در آن منطقه محسوب میشود.
این اقدام بخشی از تدابیر گستردهتر دولت باراک اوباما، رئیسجمهوری ایالاتمتحده برای حمایت از همپیمانان اروپایی واشنگتن در برابر تهدیدات روسیه، پس از اقدام مسکو برای الحاق شبهجزیره کریمه به خاک خود و نگرانی کشورهای شرق اروپا از رفتار روسیه است. درحالیکه ترامپ از تجدیدنظر در همکاری با ناتو بهعنوان پیمانی کهنه و ضرورت تامین مالی این سازمان توسط اعضای اروپایی آن سخن گفته، سناتور جان مککین، همحزبی ترامپ که به جمهوری استونی در شمال اروپا سفر کرده بود در واکنش به برخی نگرانیها از سیاستهای دولت جدید ایالاتمتحده تاکید کرد که واشنگتن به تعهد خود به سازمان پیمان آتلانتیک شمالی، ناتو، و تامین امنیت حوزه بالتیک پایبند خواهد بود و حضور نیروهای آمریکایی در استونی نشانهای است از اعتقاد آمریکا به آنچه رونالد ریگان به آن معتقد بود، یعنی صلح از طریق توانمندی و قدرت رئیس کمیته نیروهای مسلح سنا همچنین گفت که بهترین راه برای جلوگیری از سوء رفتار روسیه، در اختیار داشتن یک نیروی نظامی قابل اطمینان و قوی و یک ناتوی قدرتمند است. وی همچنین گفت که فکر نمیکند تحریمهای آمریکا علیه روسیه که پس از اقدام مسکو به الحاق شبهجزیره کریمه به خاک خود اعمال شدند، لغو شوند.او افزود دستکم مطمئنم این موضع الان مطرح نیست.
این درحالی است که برخی از کشورهای اروپایی، از جمله استونی، لیتوانی و لتونی در حوزه دریای بالتیک، از اظهارات دونالد ترامپ رئیسجمهوری منتخب آمریکا در طول مبارزات انتخاباتیاش که گفته بود نقش ایالاتمتحده در سازمان ناتو را مورد بازنگری قرار خواهد داد، ابراز نگرانی کردهاند. این درحالی است که در دوره اوباما،آمریکا و سازمان پیمان آتلانتیک شمالی از اقدام روسیه برای استقرار سامانه موشکی در حوزه دریای بالتیک انتقاد کرده و این اقدام را موجب بیثبات کردن امنیت اروپا تلقی کردهاند؛ انتقادی که مسکو آن را رد کرده و میگوید تصمیمی است که متناسب با تحرکات اخیر ناتو در نزدیکی مرزهای روسیه اتخاذ شده است.
روسیه پیشروی ناتو را تهدیدی علیه امنیت ملی خود میداند و ارتش روسیه اقدام به استقرار سامانههای موشکی اسکندر و اس-۴۰۰ در سواحل کالینینگراد در امتداد مرزهای غربی خود کرده است. کالینینگراد مرکز استانی با همین نام در غرب روسیه و در حاشیه دریای بالتیک است که میان دو کشور لیتوانی و لهستان در شرق اروپا واقع شده است. آمریکای دوره اوباما این تحرکات نظامی روسیه را موجب بیثبات شدن اروپا میدانست و از مسکو خواسته بود از هر سخن یا اقدامیکه با هدف ارتقای امنیت و ثبات در اروپا سازگار یا متناسب نباشد، پرهیز کند.سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) هم اعلام کرده که انتقال تجهیزات موشکی روسیه به نزدیکی مرزهای همپیمانان این سازمان، به کاهش تنشها یا چشمانداز احتمالی ترمیم روابط کشورهای غربی با مسکو کمکی نخواهد کرد.این سازمان همچنین خواستار شفافیت بیشتر مسکو درباره فعالیتهای نظامی اخیرش شده و گفته است این اقدام مناسبی برای جلوگیری از بروز حوادث احتمالی خواهد بود و در عین حال مانع هرگونه سوءتفاهمی خواهد شد. ینس استولتنبرگ، دبیرکل ناتو نیز پیشتر اعلام کرده بود اطمینان داردکه دونالد ترامپ رئیسجمهوری منتخب آمریکا نقش راهبردی خود بر پیمان آتلانتیک شمالی را حفظ خوهد کرد. او همچنین گفته بود به دونالد ترامپ اطلاع خواهد داد که افزایش کمک مالی دفاعی کشورهای اروپایی یکی از اولویتهای اصلی اوست و این مساله را با تمامی اعضای ناتو در میان گذاشته و حمایت وزیران دفاعی اروپایی را جلب کرده است. او افزوده بود مانع اصلی، متقاعد ساختن وزیران امور مالی کشورها بوده است.
ترامپ پیشتر در جریان برگزاری کارزار انتخاباتی خود درباره حمایت آمریکا از همپیمانانی که هزینه دفاعی چندانی نمیپردازند ابراز تردید کرده و بر این نگرانی دامن زده بود که او کمک مالی آمریکا به پیمان ناتو را در زمان افزایش تنش با روسیه، قطع کند. وی همچنین بر مشارکت متحدان آمریکا در تأمین هزینههای مالی، سیاسی و انسانی و سبک کردن بار سنگین امنیتی که بر دوش آمریکاست تاکید کرده و گفته بود درصورت رئیسجمهور شدن در جلسهای با متحدان آمریکا در ناتو و آسیا در مورد متعادل کردن تعهد مالی این کشورها مذاکره خواهد کرد و نحوه اجرا و پیشبرد استراتژیهای جدید را نیز بررسی خواهد کرد.وی تاکید کرده بود آمریکا برای دفاع از متحدان خود بار سنگینی به دوش گرفتهاست.
بنابراین متحدان آمریکا باید هزینههای نظامی خود را افزایش دهند، در غیر اینصورت حمایت آمریکا از آنها را متوقف خواهد کرد. ترامپ در حالیکه ناتو را منسوخ تلقی کرده بود اعلام کرده بود «وظایف و ساختار کهنه» ناتو را برای مقابله با تروریسم و بحران مهاجرت ارتقا خواهد داد و مناسبات با اسرائیل را نیز تقویت خواهد کرد. بهنظر میرسد پیشنهاد دونالد ترامپ مبنیبر مشروط کردن بودجه دفاعی آمریکا به پیمان ناتو، وعده مرکزی پیمان آتلانتیک شمالی را که میگوید حمله علیه یک عضو حمله به تمامی اعضا است زیر سوال میبرد و اینکه ترامپ بتواند از تعهدات خود درقبال ناتو شانه خالی کند محل ابهام و تردید است.
سخن آخر
با توجه به رویکردهای متقابل مثبت پوتین و ترامپ روابط آمریکا و روسیه از ماهعسل خوبی برخوردار خواهد بود اما ادامه حیات روابط با چالشها و فرازونشیبهایی مواجه خواهد شد. بهنظر میرسد احتمال تنشزدایی در روابط دو کشور دور از ذهن نیست اما برخی دیدگاههای غیرواقعبینانه ترامپ و تبلیغاتی بودن اظهارات وی در وادی عمل و اختلاف مواضع و منافع دوکشور ازیک سو و تفاوت رویکردهای دموکراتها و جمهوریخواهان کنگره با ترامپ در سیاست خارجی بصورت عام و در ارتباط با مناسبات با روسیه و تاثیر متحدان اروپایی و آسیایی آمریکا بر روند سیاست خارجی این کشور، روابط دو کشور را با چالشهایی مواجه کند.
از این پس باید در دوره ترامپ جدال میان آرزوها،ارزشها و منافع را در عرصه واقعی داخلی و خارجی رصد کرد. بنابراین بهنظر میرسد مجموعه قواعد حاکم بر جهان و روابط روسیه و آمریکا از یک سو و نگرانیهای امنیتی اروپا از نزدیکی کرملین و کاخسفید و حضور مخالفان سرسخت باروسیه در کنگره آمریکا و دیگر ساختارهای تصمیمگیری در سیاست خارجی این کشور و رویکردهای برخی از مقامهای اطلاعاتی و امنیتی منصوب ترامپ، چشمانداز بسیار مثبتی در روند تنشزدایی متقابل و فراگیر در روابط مسکو - واشنگتن را در ذهن ترسیم نمیکند، البته انتظار بروز برخی تغییرات در تاکتیکهای روابط با روسیه در سیاست خارجی آمریکا در دوره صدارت ترامپ دور از ذهن نیست، اما بروز تغییر جدی در استراتژی سیاست خارجی آمریکا کم احتمال بهنظر میرسد.چراکه دو کشور در وضعیت تقابل ژئوپلیتکی و ژئواستراتژیکی باتلاش برای تنشزدایی شبهدوران جنگ سرد به سر خواهند برد.
بهنظر میرسد در شرایط کنونی و باتوجه به تاکید ترامپ بر نابود کردن داعش و مشروط کردن لغو تحریمهای روسیه به میزان همکاری روسیه در مبارزه با تروریسم بهویژه در سوریه،همکاری دو کشور در این زمینه در اولویت همکاریهای روسیه و آمریکا و بهعنوان سنگ محک روابط آتی دو کشور درکانون توجه دولت جدید آمریکا مورد توجه قرار خواهد گرفت. در این راستا اگر ترامپ بتواند به وعده خود در زمینه عدم دخالت در امور داخلی کشورها که علیالقاعده روسیه را نیز شامل میشود جامهعمل بپوشاند، موفق به جلب رضایت روسیه و شخص پوتین خواهد شد و همین موضوع به سهم خود میتواند در کموکیف روابط دو کشور تاثیر مثبتی برجای بگذارد.