به نظر می رسد نوعی اختلاف ماهوی پیرامون چارچوب های و ضرورت های همکاری میان ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی وجود دارد؛ آژانس ادعا می کند که مشکلی در مراکز و فعالیت هایی که تهران به اطلاع این نهاد بین المللی رسانده است و اجازه بازرسی از آنها را داده است، وجود ندارد اما نمی توان در مورد مراکز و فعالیت هایی که مورد بازرسی قرار نگرفته یا به اطلاع آژانس نرسیده، تضمینی ارائه داد.
این موضوع در گزارش های محمد البرادعی بوده، در دو گزارش یوکیا آمانو نیز دیده می شود و در گزارش های مدیرکل های بعدی آژانس نیز مورد اشاره قرار خواهد گرفت. به این ترتیب مدیرکل معتقد است که دست آژانس از برخی فعالیت ها و مراکز ایران کوتاه است و بازرسی از این موارد نیازمند امضای پروتکل الحاقی از سوی ایران است. تا زمانی که پروتکل الحاقی از سوی ایران مورد امضا قرار نگیرد، همچنان شاهد این نوع ارزیابی در گزارش های مدیرکل آژانس خواهیم بود و این مساله چندان ربطی به همکاری و عدم همکاری یا ابعاد همکاری های تهران و آژانس ندارد.
با این وجود اگر ایران در حد موافقت نامه ان پی تی همکاری لازم را با آژانس نداشته باشد، این نهاد بین المللی در گزارش های خود ضمن تصریح ناکافی بودن همکاری ایران و آژانس به عدم همکاری تهران در چارچوب موافقت نامه ان پی تی نیز تاکید خواهد کرد.
بنابراین اکنون آقای آمانو نمی تواند ادعا کند که ایران در حد موافقت نامه ان پی تی با آژانس همکاری نداشته که البته این ادعا را در دو گزارش او در مورد ایران نمی بینیم، او معتقد است که در حد ان پی تی همکاری های لازم با آژانس از سوی ایران انجام شده اما آژانس نمی تواند در مورد مراکز بازدید نشده یا اطلاعات ارائه نشده تضمینی ارائه دهد.
در واقع آژانس تلاش دارد ایران و کشورهای دیگر عضو را برای امضای پروتکل الحاقی ترغیب کند و ضمن آنکه امضای این پروتکل برای اعضا اجباری نیست اما از آنجا که ایران سابقا به عنوان کشوری شناخته شده که چندین سال فعالیت های هسته ای خود را با مخفی کاری ادامه داده است، آژانس تلاش دارد تهران را برای ارتقای سطح همکاری خود تا سطح پروتکل الحاقی با آژانس تحت فشار گذارد.
اشاره آنها به مخفی کاری های ایران مربوط به گذشته و دورانی است که فعالیت های هسته ای خود را بدون گزارش به آژانس دنبال می کرد. آژانس مدعی است که این دوران ده سال ادامه داشته است و همچنان نیز آژانس نمی تواند تضمین همکاری کامل را در حالی که تهران پروتکل الحاقی را امضا نکرده ارائه دهد و ایران نیز نمی تواند با همکاری های فعلی خود در غیاب امضای پروتکل الحاقی مشکل موجود را حل و فصل کند.
البته باید توجه داشت که امضای پروتکل الحاقی به معنی باز گذاشتن دست آژانس برای بازرسی از مراکز هسته ای اعضا به صورت سر زده است؛ این به خودی خود نقض حاکمیت کشورهاست و به همین جهت امضای این پروتکل برای اعضا اجباری نشده است اما از آنجا که ایران در روند همکاری های خود با آژانس مشهور به سابقه خوبی نیست، ادامه بی اعتمادی ها از گذشته به امروز رسیده است.
راه حل فعلی اعتمادسازی میان ایران و کشورهای غربی است چراکه در غیر این صورت با هر نوع همکاری ایران با آژانس همچنان بهانه جویی از روند این همکاری ها ادامه خواهد داشت.
قائم مقام سابق سازمان انرژی اتمی ایران