قیمت کتاب ، حساب و کتاب ندارد

آذر مهاجر: قیمت کتاب نیز مانند هر محصول دیگری تابع هزینه‌ مواد مصرفی و خدماتی است که در شکل‌گیری آن نقش دارند و شاید به دلیل تنوع  و گستردگی هزینه تولید و البته ویژگی‌های خاص این محصول بوده که هرگز قانون و فرمول مشخصی برای تعیین قمیت آن وجود نداشته است. اما با این همه تقریبا تا دو سال پیش روال متناسب و قابل قبولی را می‌شد در بازار کتاب دید. اما مدتی است که قیمت پشت جلد یک کتاب هیچ تناسبی با کیفیت خود همان کتاب و نیز سایر کتابهای مشابه در بازار ندارد. البته بدیهی است که حذف یارانه کاغذ تاثیر زیادی در بالارفتن قیمت کتاب داشت، اما پس از این افزایش قیمت نیز با وجود ثابت ماندن هزینه‌های دیگر در تولید کتاب، همچنان قیمت این محصول، روند صعودی دارد و به جز افزایش، بی‌نظمی عجیبی در قیمت گذاری این محصول شاهدیم.

هزینه‌های تولید یک کتاب
هزینه‌های تولید یک کتاب کاملا مشخص است؛ از کاغذ به عنوان مهمترین ماده مصرفی تولید این محصول که بگذریم،  هزینه حق التالیف یا حق الترجمه، طراحی جلد، صفحه آرایی، حروفچینی ویرایش و نمونه خوانی، چاپ، صحافی، حمل و نقل و توزیع می‌ماند که همه آنها هم مشخص و قابل محاسبه هستند. هومان حسن پور، رئیس هیات مدیره تعاونی توزیع کتاب معتقد است هزینه پخش و توزیع یک کتاب تاثیر چندانی در قیمت کتاب ندارد. او در این باره به خبر می‌گوید: «سالهاست هزینه توزیع کتاب ثابت است. در حقیقت رقمی که ناشر برای این کار در نظر می‌گیرد 10 تا 12 درصد است و به ندرت ممکن است به 15 درصد هم برسد سایر هزینه‌ها نیز مشخص هستند. اما توزیع کننده هر سال با فشار بیشتری روبرو است. رکود در بازار کتاب باعث می‌شود کتابفروش درصد بیشتری بخواهد. به جز این مورد، در گذشته اگر کتاب‌فروش هر ماه با توزیع کننده تسویه می‌کرد حالا این زمان به شش ماه هم می‌رسد. در نتیجه توزیع کننده باید فشار ناشی از رکود بازار کتاب را تحمل کند و البته بخشی از این فشار را به ناشر منتقل می‌کند.»

با این همه حسن‌پور اعتقادی به گران بودن قیمت کتاب ندارد و حتی معتقد است با توجه به شرایط فعلی ناشران حرفه‌ای به دلیل وابستگی به این حرفه است که به کارشان ادامه می‌دهند. او قیمت کتاب در اروپا را مثال می‌زند و می‌گوید: «با توجه به  اینکه در کشورهای اروپایی گاه قیمت کتاب به 11 برابر هزینه تولید آن نیز می‌رسد، قیمت کتاب در کشور ما که دو و نیم یا سه برابر هزینه تولید آن است، خیلی بالا نیست. ضمن اینکه اگر اینجا ناشران ما 4 ماه برای تولید یک کتاب سرمایه گذاری کنند در بهترین حالت 12 تا 18 ماه بعد هزینه‌اش برمی‌گردد اما این پروسه برای یک ناشر دو یا سه ماهه و به صورت نقدی است. من فکر می‌کنم یکی از مشکلات جدی بازار کتاب همین کند بودن چرخه تولید و عرضه آن است.»

رئیس هیات مدیره تعاونی توزیع کنندگان کتاب نه تنها به گران بودن قیمت کتاب اعتقادی ندارد، حتی آشفتگی در قیمت گذاری و عدم تناسب آن را هم نمی‌پذیرد.
او درباره علت تفاوت فاحش بین قیمت دو کتاب مشابهی که توسط دو ناشر  مختلف عرضه می‌شود، می‌گوید: «کتاب محصولی نیست که بتوان قیمت دو نمونه مشابه را مقایسه کرد چرا که هزینه‌های غیرملموس زیادی وجود دارد که ممکن است قیمت یک کتاب را بالا ببرد و جز کارشناسان و اهالی فن متوجه آن نشوند.»
البته مقوله خواب سرمایه هم از جمله مواردی است که حسن‌پور مانند هر فعال دیگری در عرصه نشر به آن اشاره می‌کند. او می‌گوید: «ناشران همیشه به امید چاپ‌های دوم و سوم کار می‌کنند چون در بهترین حالت هم در چاپ اول به سود نمی‌رسند البته اگر ضرر نکنند. هر کتابی پروسه چندماهه‌ای را برای تولید پشت سر می‌گذارد که در تمام این چندماه ناشر در حال هزینه کردن است. بعد تصور کنید این کتاب مدتی هم در وزارت ارشاد بماند تا مجوز بگیرد.  به جز خواب سرمایه این به مدتی نامعلوم احتمال وجود دارد که مجوز کتاب صادر نشود که در این صورت ناشر حتی نمی‌تواند هزینه‌های آن را روی کتابهای دیگر جبران کند چرا که هر کتابی به زحمت هزینه‌های خودش را پاسخ می‌دهد.»

کاغذ و دیگر هیچ
با وجود تمام مشکلاتی که حسن‌پور و بسیاری از ناشران به آن اشاره می‌کنند، نشر کشور همچنان فعال است و حتما ناشران راه‌هایی برای حل برخی مشکلاتشان پیدا کرده‌اند و شاید همین راه‌هاست که باعث افزایش قیمت کتاب و از آن مهمتر آشفتگی قیمت کتابها شده است.

محمد تقی حق بین، از فعالان عرضه نشر که تا به حال در  اجرای برنامه‌های متعددی در حوزه کتاب مشارکت داشته، نیز معتقد است در مقایسه با بسیاری از کشورها قیمت کتاب در کشورمان گران نیست اما کسی نمی‌تواند منکر آشفتگی در قیمت گذاری کتاب‌ها شود. او درباره شیوه قیمت گذاری کتاب می‌گوید: «قیمت گذاری کتاب قانون مشخصی ندارد اما تا سال 1375 این کار در چارچوب روشنی انجام می‌شد. اما با تغییر سیاست‌ها در برنامه چهارم توسعه، دولت به آزادسازی برخی محصولات از جمله کاغذ روی آورد و تهیه این محصول را به خود ناشران سپرد. همین مسئله تاثیر قابل توجهی در قیمت تمام شده کتاب داشت چرا که همواره به این ترتیب بود که مصالح مصرفی کتاب یک سوم و بقیه موارد دو سوم قیمت کتاب را شامل می‌شوند.»
حق‌بین درباره افزایش قیمت کتاب و بی‌ثباتی این قیمت‌ها پس از حذف کاغذ یارانه‌ای می‌گوید: «بازار کاغذ تا یک سال پیش ثبات داشت و افزایش قیمت کتابها ناشی از آزادسازی کاغذ بود. آن زمان کاغذ بندی 20 تا 22 هزار تومان بود. اما حدودا یک سال پیش یکی از بزرگترین کارخانه‌های تولید مواد اولیه کاغذ جهان در شیلی دچار آتش سوزی شد و همین به گرانی قابل توجه کاغذ انجامید. البته در انبارهای کشورمان میزان قابل توجهی از کاغذ‌های خرید قبلی موجود بود و همان کاغذها تا امروز به قیمت 32 تا 33 هزار تومان به فروش رسیده است. اما موجودی انبارها در حال اتمام است و اگر پارتی‌های جدید کاغذ وارد شوند قطعا قیمت‌ها باز هم بیشتر خواهند شد.»
به اعتقاد حق بین همین آشفتگی در بازار کاغذ سبب شد که ناشران در تهیه کاغذ دچار مشکل شوند، نگران آینده باشند و در محاسبه هزینه‌های تولید کتاب، قیمت هر بند کاغذ را تا 40 هزار تومان هم محاسبه کنند.

به جز مسئله کاغذ، حق‌بین درباره دلیل دیگر این آشفتگی می‌گوید: «فروشندگان کتاب بابت  سرقفلی فروشگاه، تقاضای تخفیف از ناشر دارند. این روندی است که در همه دنیا متداول است. اما این تقاضا به خاطر مشکلات بازار کتاب و رکود در کشورمان در سالهای اخیر بالا رفته و درنتیجه ناشر زمان قیمت گذاری همه این موارد را در نظر می‌گیرد و طوری قیمت کتاب را تعیین می‌کند که بتواند هم به فروشگاهها و هم مراکز دولتی تخفیف بیشتری بدهد.»

البته حق‌بین به ناشران حق می‌دهد و در توضیح شرایط آنها می‌گوید: «کسانی که معتقدند کتاب گران است یک نکته را در نظر نمی‌گیرند و آن اینکه وقتی کاغذ تبدیل به کتاب شد یا به عبارتی سیاه شد، هیچ راهی ندارد جز اینکه یا فروخته شود و یا به یک دهم قیمت تبدیل به خمیر شود. متاسفانه شبکه توزیع و فروش منسجم در کشورمان نداریم و ناشران هم براساس علم و تجربه شخصی تولید می‌کنند و ممکن است کتابشان به فروش نرسد، بنابراین ما همیشه شاهد رسوب شدید کتاب در انبار ناشران هستیم. رسوبی که شاید بالغ بر 400 یا 500 میلیارد تومان باشد. کتاب هم محصولی نیست که بتوان آن را مانند پوشاک هر زمانی در حراجی‌ها فروخت و یا اگر در تهران از مد افتاد به شهرستانها فرستاد.»
حق‌بین درباره کنترل این وضعیت می‌گوید: «از همان زمان که آزادسازی محصولات در سیاست‌های برنامه توسعه چهارم مطرح شده بود، کنترل دولت بر بازار همه این محصولات از جمله کاغذ هم مطرح بود. اما از آن زمان تا کنون دولت هیچ اقدامی برای کنترل بازار نداشته است.»

به اعتقاد این فعال حوزه نشر، آشفتگی فعلی در بازار کتاب ناشی از عدم امنیت ناشران و به صرفه نبودن سرمایه گذاری در بخش کتاب است و باید دولت در این باره به راهکاری بیاندیشد. او در این باره می‌گوید: «باید نیاز ناشران، کتابفروش‌ها و دیگرانی که در روند تولید و عرضه کتاب سهم دارند در نظر گرفته شود و وقتی ناشر احساس نا امنی کند ممکن است این حاشیه امن را در بالابردن قیمت کتاب بجوید. وقتی انبار کردن کاغذ از سیاه کردن آن به صرفه تر باشد و تعداد ناشران حرفه‌ای و تاثیرگذار در بازار کتاب هم اندک باشد، طبیعی است که شاهد قیمت‌های متفاوت در بازار کتاب باشیم.»

حق بین معتقد است این شرایط برای صنعت نشر بحران محسوب می‌شود و دولت باید در این مورد دخالت کند و به وظایفش برای کنترل بازار عمل کند. او در این باره می‌گوید: «کاغذ یک محصول استرانژیک است و از این بابت با گوشت  و مرغ و برنج و... در یک ردیف قرار می‌گیرد اما هر وقت برای سایر این محصولات مشکلی ایجاد شده وزارتخانه‌های مربوطه دست به کار شده‌اند ولی وزارت ارشاد حداقل برای کتابهای پرمصرفی مانند قرآن، نهج البلاغه، دیوان حافظ و ... نیز کاری نکرده است.»

به اعتقاد حق‌بین حالا که ناشر ناچار به بالا بردن قیمت‌هاست و از طرفی حق مصرف کننده است که کتاب ارزان و با قیمت مناسب در اختیار داشته باشد، دولت باید به راههای مناسبی در این باره بیاندیشد و حتی اگر لازم بود دوباره کاغذ یارانه‌ای در اختیار ناشران قرار دهد.