مجید جویا: با بررسی سازمان‌های آموزش عالی در سراسر جهان، می‌توان آنها را در چهار الگوی متفاوت دسته‌بندی کرد.
الگوی نخست، نظام آموزش عالی با دانشگاههای دولتی رایگان یا بسیار ارزان است که کشورهای اسکاندیناوی، آلمان و فرانسه جزو برترین اجراکنندگان آن در سطح جهان به شمار می‌روند. در این کشورها بخش خصوصی حضور بسیار کم‌رنگی دارد و دولت از محل بودجه عمومی و راهکارهای مالیاتی، هزینه‌های آموزش عالی را به عهده دارد.
الگوی دوم، حضور دانشگاههای دولتی رایگان یا ارزان در کنار دانشگاههای خصوصی است. در این الگو که در برزیل و هند بیشتر دیده می‌شود، بخش دولتی بیشتر در خدمت پژوهش علمی در سطح گسترده، حمایت از کارکرد فرهنگی دانشگاه و نیز عدالت آموزشی قرار دارد.
در الگوی سوم، دانشگاههای دولتی (عمومی) در کنار دانشگاههای خصوصی فعالیت می‌کنند؛ ولی تحصیل در آنها مجانی نیست؛ مانند کانادا، آمریکا، انگلستان و ژاپن.
الگوی چهارم نیز به حضور کمرنگ بخش دولتی در آموزش عالی اختصاص دارد که منجر به برعهده گرفتن نقش اصلی آموزش و پژوهش توسط دانشگاههای خصوصی می‌شود. کره جنوبی مصداق بارز این الگوی چهارم است.
نکته مهمی که در این چهار الگو باید مورد توجه قرار گیرد، مفهوم بخش خصوصی در آموزش است. آموزش عالی خصوصی در الگوی کشورهایی مانند ایالات متحده که از سنت و تجربه‌ای چند صد ساله برخوردار است، به معنای استقلال و عدم وابستگی مالی دانشگاه به کمک‌های دولتی و خودکفایی مالی از طریق اخذ شهریه، کمک‌های مردمی و یا قرارداد با موسسات اقتصادی خصوصی و دولتی برای اجرای طرح‌های پژوهشی و کاربردی است. دانشگاه خصوصی در این الگو، مؤسسه فرهنگی، پژوهشی و علمی مستقلی است که دولت در آن دخالتی ندارد. این استقلال به معنای عدم رابطه با دولت نیست، ولی هر نوع همکاری با رعایت اصل خودمختاری حقوقی دانشگاه صورت می‌گیرد.
اما موفق‌ترین الگوهای نظام آموزش عالی در سطح جهان متعلق به کدام یک از این گروه‌ها است؟
نگاهی به معتبرترین فهرست‌های50 دانشگاه برتر دنیا نشان می‌دهد که تقریباً در تمام این فهرست‌ها غلبه با دانشگاههای آمریکایی است و تحصیل در همه این دانشگاه‌ها با پرداخت شهریه امکان‌پذیر است، و تنها راه تحصیل رایگان در آنها استفاده از کمک‌هزینه‌ها و بورس‌های دانشجویی است. نگاهی به رتبه‌های یک و دو رقمی در رتبه‌بندی‌های دانشگاههای برتر جهان نشان‌دهنده تفوق بی‌چون و چرای الگوهای سوم و چهارم است.
طبعا از نظام آموزش عالی که وظیفه تعریف شده آن پرورش نیروی انسانی مورد نیاز برای ساخت آینده کشور (و جهان) است، نباید انتظار سودآوری داشت؛ اما چگونه است که می‌توان هم دانشگاه خصوصی داشت، هم بهترین دانشجویان و اساتید را گرد آورد، هم از دانشجویان شهریه‌های گزاف گرفت ولی به ورطه مدرک‌فروشی نیفتاد و در عین حال، اعتبار خود را حفظ و بلکه بیشتر کرد؟
راه حل دانشگاههای خصوصی برتر دنیا (و همچنین دانشگا‌های عمومی و ملی در کشورهای پیشرفته) این بوده که بر اساس نظام پذیرش سخت‌گیرانه، از ورود دانشجویان پایین‌تر از سطح اعتبار دانشگاه خودداری کنند و با ارائه کمک هزینه‌های بلاعوض و انواع بورس‌های تحصیلی برای دانشجویان با پیش‌زمینه درخشان، جذابیت ادامه تحصیل در این دانشگاه‌ها را ایجاد کنند. مالکین و گردانندگان دانشگاه نیز مخارج خود را با اخذ شهریه از دیگر دانشجویان تأمین می‌کند.
البته این همه چیزی نیست که دانشگاه به دست می‌آورد. با گرد هم آمدن بهترین دانشجویان و اساتید می‌توان انتظار داشت جریانی مداوم و بدون توقف از ایده‌های نو و اختراعات و ابتکارها برقرار شود که در دراز مدت به منبع بزرگ درآمد دانشگاه تبدیل خواهد شد (با فروش حق انحصاری اختراعات و نوآوری‌ها و همچنین قراردادهای پژوهشی با بزرگان صنعت)؛ تا جایی که دانشگاهی مانند هاروارد که برترین دانشگاه دنیا در این رده‌بندی‌ها تلقی می‌شود، ثروتی بالغ بر 30 میلیارد دلار کسب می‌کند.
مقایسه 50 دانشگاه برتر جهان در سال 2010 بر اساس نظام رتبه‌بندی شانگهای در سال 2009 - 2010
| رتبه |
نام دانشگاه |
کشور |
سیستم آموزش |
تعداد دانشجویان |
شهریه سالانه دوره کارشناسی |
سرمایه |
|
| کارشناسی |
تحصیلات تکمیلی |
||||||
| 1 |
دانشگاه هاروارد |
آمریکا |
خصوصی |
7181 |
14044 |
49,700 دلار |
27 میلیارد دلار |
| 2 |
دانشگاه کالیفرنیا، برکلی |
آمریکا |
عمومی |
25539 |
10313 |
47,300 دلار |
2. 34 میلیارد دلار |
| 3 |
دانشگاه استنفورد |
آمریکا |
خصوصی |
6878 |
8441 |
51,250 دلار |
15. 9 میلیارد دلار |
| 4 |
انستیتوی صنعتی ماساچوست؛ ام‌آی‌تی |
آمریکا |
خصوصی |
4232 |
6152 |
50,300 دلار |
8. 3 میلیارد دلار |
| 5 |
دانشگاه کمبریج |
انگلیس |
عمومی |
12018 |
6378 |
دانشجویان داخلی: رایگان / دانشجویان خارجی: 3300 پوند |
3. 95 میلیارد پوند |
| 6 |
دانشگاه صنعتی کالیفرنیا (کلتک) |
آمریکا |
خصوصی |
951 |
1179 |
46,700 دلار |
1. 4 میلیارد دلار |
| 7 |
دانشگاه پرینستون |
آمریکا |
خصوصی |
5113 |
2479 |
49,000 دلار |
14. 4 میلیارد دلار |
| 8 |
دانشگاه کلمبیا (نیویورک) |
آمریکا |
خصوصی |
7169 |
17065 |
54,800 دلار |
6. 5 میلیارد دلار |
| 9 |
دانشگاه شیکاگو |
آمریکا |
خصوصی |
5134 |
10304 |
52,000 دلار |
5. 578 میلیارد دلار |
| 10 |
دانشگاه آکسفورد |
انگلیس |
عمومی |
11766 |
8701 |
دانشجویان داخلی: رایگان / دانشجویان خارجی: 14000پوند |
3 میلیارد پوند |
| 11 |
دانشگاه ییل |
آمریکا |
خصوصی |
5275 |
6318 |
48,450 دلار |
16. 3 میلیارد دلار |
| 12 |
دانشگاه کرنل |
آمریکا |
خصوصی |
13931 |
7427 |
50,850 دلار |
4. 4 میلیارد دلار |
| 13 |
دانشگاه کالیفرنیا، لس‌آنجلس (یو‌سی‌ال‌ای) |
آمریکا |
خصوصی |
26928 |
11584 |
52,150 دلار |
1. 88 میلیارد دلار |
| 14 |
دانشگاه کالیفرنیا، سن‌دیگو |
آمریکا |
عمومی |
23746 |
5002 |
36,750 دلار |
431. 7 میلیون دلار |
| 15 |
دانشگاه پنسیلوانیا |
آمریکا |
خصوصی |
10337 |
10306 |
51,100 دلار |
5. 669 میلیارد دلار |
| 16 |
دانشگاه واشینگتن |
آمریکا |
خصوصی |
30790 |
12117 |
52,600 دلار |
1. 65 میلیارد دلار |
| 17 |
دانشگاه ویسکانسین، مدیسون |
آمریکا |
عمومی |
28960 |
11756 |
32,150 دلار |
1. 373 میلیارد دلار |
| 18 |
دانشگاه جانز هاپکینز |
آمریکا |
خصوصی |
4744 |
14275 |
52,900 دلار |
2. 5 میلیارد دلار |
| 19 |
دانشگاه کالیفرنیا، سن‌فرانسیسکو |
آمریکا |
عمومی |
- |
2998 |
- |
1. 11 میلیارد دلار |
| 20 |
دانشگاه توکیو |
ژاپن |
ملی |
14247 |
19754 |
- |
- |
| 21 |
کالج دانشگاهی لندن |
انگلیس |
عمومی |
11970 |
9650 |
- |
- |
| 22 |
دانشگاه میشیگان- آن‌آربور |
آمریکا |
عمومی |
26208 |
15466 |
44,900 دلار |
6. 6 میلیارد دلار |
| 23 |
دانشگاه صنعتی فدرال زوریخ |
سوئیس |
عمومی |
15093 |
- |
- |
|
| 24 |
دانشگاه کیوتو |
ژاپن |
ملی |
13399 |
9308 |
- |
2. 2 میلیارد دلار |
| 25 |
دانشگاه ایلی‌نوی در کمپین اوربانا |
آمریکا |
عمومی |
31173 |
10322 |
37,300 دلار |
1. 112 میلیارد دلار |
| 26 |
کالج سلطنتی علوم، فناوری و پزشکی |
انگلیس |
عمومی |
8350 |
5060 |
- |
درآمد 672 میلیون پوند |
| 27 |
دانشگاه تورونتو |
کانادا |
عمومی |
33371 |
11638 |
- |
1. 437 میلیارد دلار کانادا |
| 28 |
دانشگاه مینه‌سوتا، توین‌سیتیز |
آمریکا |
عمومی |
30519 |
21202 |
24,000 دلار |
2. 224 میلیارد دلار |
| 29 |
دانشگاه نورث‌وسترن |
آمریکا |
خصوصی |
8497 |
7880 |
51,850 دلار |
6. 3 میلیارد دلار |
| 30 |
دانشگاه واشینگتن در سنت‌لوئیز |
آمریکا |
خصوصی |
5997 |
6452 |
52,600 دلار |
4. 6 میلیارد دلار |
| 31 |
دانشگاه نیویورک |
آمریکا |
خصوصی |
21638 |
21766 |
؟ |
2. 43 میلیارد دلار |
| 32 |
دانشگاه کالیفرنیا، سانتا باربارا |
آمریکا |
عمومی |
17726 |
2833 |
45,700 دلار |
153. 8 میلیون دلار |
| 32 |
دانشگاه کلرادو |
آمریکا |
عمومی |
25408 |
4788 |
31,744 دلار |
593 میلیون دلار |
| 34 |
دانشگاه راکفلر |
آمریکا |
خصوصی |
200 |
550 |
؟ |
1. 53 میلیارد دلار |
| 35 |
دانشگاه دوک |
آمریکا |
خصوصی |
6400 |
13622 |
51,100 دلار |
4. 8 میلیارد دلار |
| 36 |
دانشگاه بریتیش کلمبیا |
کانادا |
عمومی |
43512 |
10488 |
- |
616 میلیون دلار کانادا |
| 36 |
دانشگاه مریلند، کالج پارک |
آمریکا |
عمومی |
26542 |
10653 |
34,400 دلار |
810 میلیون دلار |
| 38 |
دانشگاه تگزاس در آستین |
آمریکا |
عمومی |
38168 |
12827 |
40,400 دلار |
12. 1 میلیارد دلار |
| 39 |
دانشگاه پیر و ماری کوری |
فرانسه |
عمومی |
30000 |
8000 |
- |
- |
| 40 |
دانشگاه کپنهاگ |
دانمارک |
عمومی |
37986 |
- |
1. 25 میلیارد دلار آمریکا |
|
| 41 |
دانشگاه کارولینای شمالی در چپل‌هیل |
آمریکا |
عمومی |
17981 |
10935 |
33,184 دلار |
1. 91 میلیارد دلار |
| 42 |
انستیتو کارولینسکا |
سوئد |
عمومی |
5500 |
2100 |
- |
- |
| 43 |
دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا |
آمریکا |
عمومی |
80564 |
13737 |
36,100 دلار |
1. 23 میلیارد دلار |
| 44 |
دانشگاه منچستر |
انگلیس |
عمومی |
27310 |
11850 |
- |
درامد سالانه 637 میلیون پوند |
| 45 |
دانشگاه پاریس سود |
فرانسه |
ملی |
26000 |
- |
- |
|
| 46 |
دانشگاه کالیفرنیا دیویس |
آمریکا |
عمومی |
24655 |
7498 |
45,900 دلار |
540 میلیون دلار |
| 46 |
دانشگاه کالیفرنیا، ایرواین |
آمریکا |
عمومی |
22122 |
5509 |
45,000 دلار |
206. 2 میلیون دلار |
| 46 |
دانشگاه کالیفرنیای جنوبی |
آمریکا |
خصوصی |
16751 |
18073 |
55,600 دلار |
2. 671 میلیارد دلار |
| 49 |
مرکز پزشکی ساوت‌وست دانشگاه تگزاس |
آمریکا |
عمومی |
- |
3255 |
- |
1. 37 میلیارد دلار |
| 50 |
دانشگاه اوترخت |
هلند |
عمومی |
29082 |
- |
بودجه سالانه 715 میلیون یورو |
|