سحر آزاد: نه آذر ماه است نه هیچ روز خاص دیگری حداقل برای معلولان و افراد کم‌توان. قرار نیست بازهم به فراخور مناسبتی که در یکی از صفحات تقویم ثبت شده، شعارهای تبلیغاتی، جشنواره، سخنرانی، همایش یا نمایشگاهی به فراخور آن موضوع برگزار شود. یکی از روزهای میانی خرداد ماه است و حیاط یکی از گالری‌های تهران محلی برای نمایش آثاری شده تا حق تعدادی از شهروندان این شهر را یادآور شود. اینجا نمایشگاه «شهر، کم توانان و حق شهروندی» در گالری ماه‌مهر است.
۱۲ آذر روز جهانی معلولان است، روزی که همچون بسیاری از رویدادهای دیگر ثبت شده در تقویم ملی یا جهانی عادت کرده‌ایم درباره‌اش بشنویم یا بخوانیم یا در معرض آشنایی با مشکلات این قشر قرار بگیریم و از فردای آن، روز دیگری شاید با موضوع دیگری آغاز شود اما برای معلولان یا افراد کم‌توان اینطور نیست. آنها در تمام سال با این مشکلات زندگی می‌کنند و احتمالا پاییز یا تابستان برای اینکه مورد توجه قرار بگیرند برایشان فرقی ندارد. با این حال چند ماه از پاییز گذشته و اکنون در فصل بهار نمایشگاهی به سراغ مطرح کردن حق شهروندی افراد کم‌توان است. این نمایشگاه که «شهر، کم‌توانان و حق شهروندی» نام دارد از جمعه ۲۴ خرداد در گالری ماه‌مهر برگزار شد و تا هفتم تیر ادامه دارد.
آثار از طریق فراخوان یا ارائه موضوع به هنرمندان گالری جمع‌آوری شده‌اند و در نهایت از میان ۳۷ اثر ارسالی، ۱۹ اثر از ۱۳ هنرمند در مرحله نهایی انتخاب شدند. به غیر از یک مجموعه شامل سه عکس و یک نقاشی، بقیه کارها چیدمان و حجم هستند و همگی آنها در فضای باز و حیاط گالری نمایش داده شدند. البته قرار نیست طی دو هفته برگزاری نمایشگاه، آثار در فضای باز ارائه شوند و بعد از روز افتتاحیه، آنها به فضای درونی گالری منتقل شدند اما از آنجا که نمایشگاه با هدف توجه بخشیدن به مدیریت شهری برای بناساختن شهر انسانی طراحی شده، این پرسش پیش می‌آید نمایشگاهی که هدفش توجه به حقوق شهروندی افراد کم‌توان است چرا تنها در روز افتتاحیه امکانی بازدید حضور این افراد فراهم کرده است؟
طراحی ۸۵ درصد آثار برای نمایشگاه
آناهیتا عناصری، گردآورنده آثار این نمایشگاه درباره دلیل این کار گفت: «یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های ما این بود که هرجور برنامه‌ریزی کردیم تا امکان دسترسی مناسبی برای افراد کم‌توان ایجاد کنیم و آنها کارها را درون گالری ببینند، ایجاد نشد. حتی با وجود پیشرفت علوم صنعتی، امکانات جدید برای افراد کم‌توان بیشتر برای ساختمان‌های جدید است و چون این ساختمان در دهه ۵۰ ساخته شده، آنقدر عرض پله‌ها کوچک و با شیب تند است که ما حتی وقتی خواستیم رمپ بسازیم یا از صندلی‌هایی استفاده کنیم که جمع شوند عملا نتوانستیم. مشکل دیگرمان این بود که فضای پله‌ها هم به گونه‌ای بود که حتی نتوانستیم از آسانسور تک نفره یا بالابر استفاده کنیم. پس این چالش را پذیرفتیم که با وجود تمام سختی‌ها، یک روز از نمایشگاه را به نمایش آثار در فضای باز برگزار کنیم اما با همین کار شاید دریچه‌ای باز شود برای همه آنها که سازندگان فضاهای شهری هستند.»
او درباره جزئیات دیگر نمایشگاه عنوان کرد: «۸۵ درصد کارها برای نمایشگاه طراحی شده و تعدادی از هنرمندان به واسطه بستگان نزدیکشان با این معضلات مواجه بوده‌اند. من از روی مختصر توجهی که در برخی از کارهای قبلی‌شان دیده بودم، حدس زدم که شاید برای این نمایشگاه مناسب باشند و وقتی موضوع را به آنها پیشنهاد دادم، با علاقه‌مندی قبول کردند.»
عناصری درباره تداوم چنین نمایشگاه‌هایی هم گفت: «ما تمام تلاشمان را می‌کنیم و با روی باز آماده هستیم هر کاری بتوانیم انجام بدهیم اما این راهی نیست که بتوانیم به تنهایی طی کنیم. به هرحال چه هنرمندان چه دست اندرکاران اگر بخواهند، تعامل و همکاری از سوی ما وجود دارد.»
یکی از نکات جالب نمایشگاه حضور هنرمندانی از رشته معماری است، کسانی که به صورت مستقیم با فضاهای شهری در ارتباط هستند. یکی از آنها آرش معدنی است که با چهار کار در این نمایشگاه حضور دارد. در کنار یکی از کارهای او برگه‌ای هم مبنی بر ثبت اختراعش قرار دارد. این اثر یک جا کلیدی است که معدنی آن را در سال ۸۶ ساخته تا مورد استفاده افراد نابینا قرار بگیرد و البته چند سال برای تولید آن تلاش کرده و موفق نشده است تااینکه نمونه چینی‌اش وارد ایران شده. با این حال ایده اولیه جا کلیدی نشان می‌دهد دغدغه پرداختن به مضامینی درباره افراد کم‌توان پیش از این در ذهن او بوده است.
این معمار با بیان اینکه ما کم توانان را در جامعه نادیده گرفته‌ایم و این بدترین کاری بوده است که می‌توانستیم انجام دهیم، درباره نقش معماری در ایجاد تسهیلات برای افراد کم‌توان اظهار کرد:«معماری حتی برای ناتوانی هایی که در روح انسان هست، راهکار داده اما متاسفانه معمارهای ما هم مثل دیگر بخش‌های جامعه در خیلی از موارد به افراد معلول توجهی نکرده‌اند.»
نمایشگاهی برای توجه بیشتر مسئولان به کم‌توانان
البته این نمایشگاه معمار دیگری هم دارد. مهسا ثمری که دارای کارشناسی ارشد رشته معماری است، می‌گوید پروژه‌های تحصیلی زیادی درباره فضاهای شهری طی دوران دانشگاه کار کرده اما حضور در یک نمایشگاه هنری و ارائه ایده‌های شخصی که در زندگی روزمره همه ما ملموس است، از طرح‌های دانشگاهی جذاب‌تر است. او درباره تاثیر برگزاری این نمایشگاه هم گفت: «این نمایشگاه‌ها بی‌تاثیر نیست چون ما شهروندان باید حرف‌مان را بزنیم.»
مژگان طیار که با یک سرسره با پله‌های ناقص در نمایشگاه شرکت کرده، دیگر هنرمند حاضر در نمایشگاه است که نظری همسوی ثمری دارد: «واقعیت این است که جامعه هنری خیلی به این موضوع توجه نکرده است و مانند هر جریان دیگری به زمان نیاز دارد اما در نهایت مسئولان شهری هستند که باید توجه به افراد کم‌توان را در برنامه‌هایشان بگنجانند و ما فقط می‌توانیم صدای اعتراض‌مان را برسانیم یا وجوه مختلف نقایص را نشان دهیم.»
یکی از کارهایی که در نمایشگاه ارائه شده، یک چیدمان شیشه‌ای از الهام‌سلیمان‌نژاد است. او یک مکعب شیشه‌ای را به عنوان درگاه در میانه اثرش قرار داده و پشت آن هم مکعب شیشه‌ای دیگری قرار دارد که از درگاه عبور کرده اما در مقابل درگاه، هرمی آینه‌ای می‌بینیم که به دلیل تفاوت فرم و ابعاد، توانایی عبور از درگاه را ندارد. این هرم در واقع نمادی از اشخاص کم‌توان است که امکان بهره‌مندی از تمام امکانات شهر را ندارند.
سلیمان‌نژاد عنوان می‌کند که موضوع مشترک تمام کارهایش شیوه برخورد انسان با جهان بوده و برخورد طراحی‌های شهری نسبت به انسان‌هایی که ممکن است جز اقلیت و با توانایی‌های متفاوت باشند، در زیرگروه همین ایده قرار می‌گیرد و به همین دلیل پیش از برگزاری نمایشگاه هم دغدغه توجه به افراد کم توان را داشته است.
به گفته او جامعه هنری تا به حال توجه به فضاهای شهری و رابطه آن با افراد کم‌توان را کمتر به عنوان رسالت خود مورد بررسی قرار داده و همین موضوع باعث شده است طراحی‌های شهری برای مسئولان مورد اهمیت قرار نگیرد. با این حال او برگزاری این نمایشگاه را از این‌جهت که ماه‌مهر یک موسسه آموزشی هم هست و می‌تواند ایده و هدف نمایشگاه را در روند آموزش هنرجویان دنبال کند، موثر می‌داند.
اگر گالری‌ها، سالن‌های سینما، تئاتر و مکان‌های فرهنگی و هنری را هم جز فضاهای شهری در نظر بگیریم که افراد کم‌توان هم حق استفاده از آن را دارند، این موضوع مطرح می‌شود که توجه خود هنرمندان چقدر می‌تواند مدیران نهادهای فرهنگی را به ایجاد تسهیلاتی برای استفاده کم‌توان‌ها برای حضور در این مکان‌ها ملزم کند. سلیمان‌نژاد در این باره اظهار کرد:«وقتی یک گالری چنین کاری می‌کند نشان می‌دهد دغدغه آن را دارد اما نمی‌توان انتظار داشت که یک شبه این تغییر ایجاد شود. با این همه این تجربه هم وجود داشته است که هروقت موضوعی از طریق هنر بیان شده، آنقدر عمومیت پیدا کرده است که روند پرسشگری و جوشیدن دغدغه‌ها گسترش پیدا می‌کند.»
در گوشه ای دیگر از حیاط گالری، یک استوانه قرار دارد که در آن قطعات صنعتی بکار رفته است و یکی از این قطعات، شبیه به یک قلب است تا نشان دهد زندگی در شهر باید برای همه افراد وجود داشته باشد. علیرضا مجیدی می‌گوید همیشه دغدغه انجام کاری برای افراد کم‌توان را داشته اما بستر آن کم بوده و نمایشگاه‌هایی که به این موضوع توجه کنند، اندک بوده‌اند اما اقدام‌هایی از این دست می‌تواند حس‌هایی را در افراد مشابه زنده کند تا بیشتر به افراد متفاوت‌تر پیرامون خود اهمیت دهیم.
تلاش برای زیباتر شدن ابزار کم‌توانان
تنها مجموعه عکس نمایشگاه مربوط به سه قطعه عکس از آرش اکبری است که به سراغ نمادهایی به ظاهر آشنایی رفته است که در خیلی از موارد کارکرد لازم را ندارند. همچنانکه در یکی از عکس‌ها پلاک خودرویی را که علامت ویلچر روی آن است، نشان داده اما می‌گوید در خیلی از مواقع شاهدیم خودروهای دیگر مراعات رانندگی یک خودرو فرد کم‌توان را نمی‌کنند یا در عکس دیگری رمپی برای ویلچر به تصویر کشیده شده که در خیلی از موارد مسیر آن مسدود است.
او که از طریق فراخوان متوجه برپایی نمایشگاه شده، گفت که قبلا هم نمایشگاه‌هایی با این موضوع برگزار شده اما یا مناسبتی بوده‌اند یا از سوی ارگان‌های دولتی که بودجه‌های کلان‌تری دارند برپا شده و کمتر شاهد حضور بخش خصوصی در چنین حرکت‌هایی بوده‌ایم. او در بخشی از صحبت‌هایش به نکته‌ای اشاره کرد که می‌تواند اهمیت برگزاری یک نمایشگاه هنری برای توجه به افراد کم‌توان را بیشتر مورد اهمیت دانست و به نوعی نتیجه‌گیری تمام کارهای ارائه شده هم هست: «هریک از کارهای این نمایشگاه به صورت جدا نمی‌توانند تلنگری برای توجه به افراد کم‌توان باشند اما وقتی همه آنها دور هم جمع شوند، می‌توانید حتی به این نکته هم توجه کنید که وسایل معلولان مثل ویلچر و..خیلی زیبا طراحی نشده‌اند. در همین نمایشگاه چون رنگ‌ها و طرح‌های هنری‌تری از وسایل روزمره معلولان نمایش داده شده، می‌توانیم فکر کنیم وسایل مربوط به آنها چگونه کار می‌کنند و آیا راهی برای زیباترشدن و بهتر شدن این ابزار وجود دارد؟ حتما نباید با دیدن این ابزار آدم یاد مریضی و کم‌توانی بیفتد. حتی می‌توانید نگاه جامعه را با برپایی چنین نمایشگاهی نسبت به ابزار و وسایل و حتی خود اشخاص کم توان تغییر دهید.»
۵۷۲۴۳