سیدهاشم در محلات متولد شد و تحصیلات خود را در حوزۀ علمیۀ قم نزد استادانی چون پدرش آیت‌الله سیدحسین رسولی‌محلاتی و آیات مرتضی مطهری، محمد صدوقی، حسینعلی منتظری، سیدمحمدرضا گلپایگانی، سیدمحمدباقر طباطبایی‌سلطانی به انجام رساند و هفت سال در درس خارج زعیم حوزۀ قم آیت‌الله‌العظمی بروجردی و بیش از ده سال در درس خارج فقه و اصول امام خمینی(ره) حاضر شد که تقریرات درس های امام به خط ایشان موجود است. آقایان محمد فاضل‌لنکرانی و سیدمصطفی خمینی از هم‌مباحثه‌های او بودند.
رسولی‌محلاتی در حلقۀ درس تفسیر علامه طباطبایی، که برای جمعی از فضلای علاقه‌مند به این رشته، صبح‌ها در مسجد سلماسی تشکیل می‌شد نیز شرکت کرد و در کار استنساخ تفسیر المیزان، با دست اندرکاران آن همکاری داشت. وی در سال ۱۳۴۰ از طرف امام خمینی(ره) مجاز به دریافت وجوه شرعی و تصدی در امور حسبیه شد. او از محقق کبیر شیخ‌آقابزرگ تهرانی اجازۀ روایت دریافت کرده و شیخ‌آقابزرگ، در متن اجازۀ او را چنین ستوده است: «ثقه، معتمد، محقق، مدرس، مورخ، محدث، کسی که اکثر عمر عزیز خود را در راه ترویج شرع مقدس با کوشش و جدیت تمام صرف کرده».
پدرش آیت‌الله سیدحسین رسولی‌محلاتی در سال 1330 مسجد جامع امامزاده قاسم شمیران را بنیان گذاشت و امام جماعت آنجا بود لذا با درگذشتش در سال 1344، فرزندش سیدهاشم جای پدر در امامت جماعت امامزاده قاسم شمیران را خالی نگذاشت و با مقیم‌شدن در این محل (تا حدود 1365ش)، بعدها تدریس معالم و لمعه در مدرسۀ چیذر را نیز بر عهده گرفت. این دوره از حیات وی از نظر علمی پربار بوده است چنان که خود دربارۀ آن چنین گفته است: «تا قبل از پیروزی انقلاب توفیق بسیاری در تألیف و ترجمه و سایر مشاغل علمی در این زاویۀ مقدسه [امامزاده قاسم] پیدا کردم زیرا این محل جای دورافتاده و بی‌سروصدایی بود برای تحقیق‌های علمی و مطالعه و تألیف و ترجمه، محلّ بسیار مناسبی بود».
از آنجا که پدرش سیدحسین از دوستان صمیمی امام خمینی(ره) بود، سیدهاشم نیز از دورۀ اقامت و تحصیل در قم، یکی از نزدیک‌ترین افراد به استاد خود، امام راحل و فرزندش سیدمصطفی خمینی بود و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و با تأسیس دفتر امام خمینی(ره) در جماران تا زمان رحلت ایشان از قدیمی‌ترین و مؤثرترین اعضای این دفتر به‌شمار می‌آمد. زنده‌یاد رسولی‌محلاتی پس از رحلت امام تا آخر عمر، هیچگاه از رابطۀ نزدیک خود با ایشان استفاده نکرد و در عین مسئولیت‌هایش مانند همکاری با دفتر رهبری، به اقامۀ شئون روحانیت از تبلیغ و امامت جماعت و تدریس و تألیف پرداخت.
آنچه تا به حال از وی نوشتیم بیشتر وجوه اجرایی و سیاسی حیات پربار وی بود تا وجوه علمی اما این مشغولیت‌های اجرایی مانع از درخشش وی در عرصۀ علم نشد، چنان‌که امام خمینی(ره) در اول اسفند 1367 در اجازه‌نامه‌ای به وی چنین نوشته است: «جنابعالی فردی می‌باشید متدین و درست. دانشمندی هستید محقّق و بحمدالله تألیفات خوبی دارید» و رهبر انقلاب نیز در پیام تسلیت درگذشتش نوشته است: «آثار قلمی ایشان از ترجمه و تصحیح و تحقیق مورد استفاده علاقه‌مندان است». او نیز مانند برخی معاصرانش چون مرحومان سیدمرتضی عسکری، جعفر مرتضی عاملی و صادق آئینه‌وند به‌درستی ضرورت تدریس و تألیف در زمینۀ تاریخ اسلام و تشیع را دریافته بود. از این رو در دانشگاه امام صادق(ع) و دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران تاریخ تدریس می‌کرد. از محاسن دیگر او این بود که از نیاز مخاطب عام هم غافل نبود و برای آنان نیز آثار متعددی تألیف کرد آن هم در روزگاری که در کتابفروشی‌ها آثاری دربارۀ تاریخ اسلام و تشیع مثل امروز فراوان نبود.
از آثارش در این عرصه می‌توان به این کتاب‌ها اشاره کرد: قصص قرآن یا تاریخ انبیا(ع)، تاریخ اسلام از پیدایش عرب تا پایان خلافت عثمان، درس‌هایی از تاریخ تحلیلی اسلام (4 جلد) و جنبه‌های اخلاقی و سیرۀ عملی امام رضا(ع) و البته دوره ای که برای پنج تن آل عبا(ع) در پنج جلد نوشته است: زندگانی حضرت محمد(ص) خاتم النبیین، زندگانی امیر مؤمنان علی(ع)، زندگانی حضرت فاطمه (س) و دختران آن حضرت، زندگانی امام حسن مجتبی(ع) و زندگانی امام حسین (ع).
ترجمۀ سه متن مهم سیرۀ ابن‌هشام، مقاتل‌الطالبیین و ارشاد شیخ مفید توسط وی نیز امکان دسترسی بخشی از مخاطبان عام علاقه‌مند و نیز دانشجویان ناآشنا به زبان عربی به متون اصلی تاریخی را فراهم کرد.
آثار او برای مخاطبان عام، محدود به تاریخ اسلام و تشیع نیست مثلاً دو کتاب کیفر گناه و آثار و عواقب خطرناک آن (به عربی و ترکی نیز ترجمه شده است) و راهنمای بهشت یا بهشتیان از دیدگاه قرآن و حدیث دو اثر در حوزه معارف دینی است برای گسترش معنویت و اخلاق. در همین راستا باید به ترجمه سوره انعام، کلیات مفاتیح الجنان، روضه کافی (آخرین بخش کتاب الکافی از کتب اربعه) و حتی کتابی چون غرر الحکم و درر الکلم توسط وی اشاره کرد. بیشتر آثار عمومی وی خصوصاً در حوزۀ تاریخ را دفتر نشر فرهنگ اسلامی به چاپ رسانده و طرح جلد خاص و جلدهای رنگی آثار تاریخ اسلام و تشیع این انتشارات از نوستالژی‌های نسل ما محسوب می‌شود.
زنده‌یاد رسولی‌محلاتی علاوه بر آثار عمومی پیش‌گفته، خدمات زیادی به علوم اسلامی کرده است که از جمله آنها، تصحیح و تحقیق متون کهن شیعه است که امروزه حوزویان و دانشگاهیان از آنان استفاده می‌کنند و از این نظر حق بزرگی به جامعۀ علمی شیعه دارد. مثلاً تصحیح و تحقیق تفسیر عیاشی که از قدیمی‌ترین تفاسیر شیعه است و علامه طباطبایی نسبت به این تفسیر، با آنکه از حیث کمیّت اندک است، بیش از تفاسیر دیگر اهتمام و توجه داشت و نسبت به چاپ و نشر آن سفارش کرد و پس از اهتمام مرحوم رسولی‌محلاتی به این امر، با مقدمۀ کوتاهی از علامه طباطبایی به چاپ رسید.
برخی از دیگر آثار تصحیح و تحقیق شده توسط ایشان عبارت است از: مجمع البیان فی تفسیر القرآن (با همکاری دیگران)، 10 جلد از 25 جلد مرآه العقول، تفسیر نورالثقلین، کشف الغمه، مناقب آل‌ابی‌طالب، اثبات الهداه بالنّصوص و المعجزات و مقتضب الاثر فی النّص علی الائمه الاثنی‌عشر. آیت‌الله سیدهاشم رسولی‌محلاتی در سال ۱۳۷۴ به سبب نگارش قصص قرآن و تاریخ انبیاء و تصحیح کتب تفسیری نورالثقلین، مجمع‌البیان و تفسیر عیاشی در زمرۀ خادمان قرآن‌کریم معرفی شد و از مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی رئیس‌جمهور وقت لوح تقدیر و جایزه دریافت کرد. اگر چه پاداش حقیقی یک عمر خدمت به اسلام، قرآن و عترت را تنها خدای غفور شکور می‌تواند عطا کند.
* دکترای تاریخ و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی/ * منتشر شده در مجله خیمه
/6262