مهدی یاورمنش: مرزهای سیاسی کشورها، در طول تاریخ، هیچ‌گاه نتوانسته‌اند مانعی سرِ راه تبادل فرهنگی و هنری ملت‌ها باشند. برای همین است که وقتی از ایران صحبت می‌کنیم، دو سپهر سیاسی و فرهنگی کشور، جدا از هم مورد توجه قرار می‌گیرند. اگر حاکمیت ایران در طول چند قرن گذشته، محدود به مرزهای سیاسی و رسمی شده است، اما فرهنگ ایرانی، همچنان منطقه‌ای بسیار گسترده‌تر را دربر می‌گیرد.
هرچند از آن روزها که زبان فارسی و فرهنگ ایرانی از استانبول تا دهلی، از دمشق تا کاشغر چین و از کشمیر تا باکو گسترده بود، گذشته است، اما هنوز هم غرب و مرکز آسیا، میراث فرهنگی مشترکی دارد که نمی‌توان از آن چشم پوشید.
اختلاف به‌جای تاکید بر اشتراک
این فرهنگ مشترک، می‌تواند نزدیک کننده مردمی باشد که اینک در پهنه خاورمیانه، آناتولی، آسیای مرکزی، خراسان باستانی و شبه‌قاره هند، در چارچوب مرزهای سیاسی، در کشورهای مختلفی زندگی می‌کنند. زبان‌ها، هنرها، آداب، رسوم، اسناد و ... بسیاری هستند که می‌توانند چون پلی، مردم همه این کشورها را به هم مرتبط سازند و دل‌ها را به هم نزدیک کنند. اما برخلاف انتظار، این میراث مشترک بشری، خود به محلِ ستیز تبدیل شده است ثبت آن‌ها در یونسکو، بیشتر، تخم تفرقه میان کشورها می‌کارد.
در یونسکو (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد)، چندین فهرست ثبت آثار فرهنگی کشورها وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها، ثبت میراث جهانی، ثبت میراث ناملموس (معنوی) و حافظه جهانی است.
در حوزه ثبت میراث جهانی، به دلیل پرداختن به یک محوطه تاریخی یا طبیعی مثل تخت جمشید، میدان نقش جهان، جنگل هیرکانی، باغ‌های ایرانی و ...، اختلاف و درگیری بین کشورها کم‌تر پیش می‌آید. اما در دو حوزه میراث ناملموس (معنوی) و حافظه جهانی، بحث و جدل بین کشورها در بیشتر مواقع وجود داشته است.
در این میان، ادعاهای دیگر کشورهای منطقه درباره میراث فرهنگی و معنوی ایران، بسیار زیاد است و در برخی موارد آن‌ها توانسته‌اند آن‌ها را به نام خود ثبت کنند یا در راه آن گام برداشته‌اند. در تازه‌ترین مورد، تلاش ترکیه برای ثبت خوشنویسی اسلامی به نام آن کشور، محل اختلاف شده است.
خوشنویسی
ترکیه در ۲۵ مارس ۲۰۲۰ (۶ فروردین ۱۳۹۹) پرونده خوشنویسی اسلامی را با شماره ۱۶۸۴ در فهرست یونسکو برای بررسی در سال ۲۰۲۱ ثبت کرد. با این کار، نقش دیگر کشورهای منطقه همچون ایران در کتابت قرآن نادیده گرفته شده است. چرا که خوشنویسان ایرانی، دست‌کم چهار قرن پیش از همتایان ترک خود به نگارش متون اسلامی و به ویژه قرآن پرداخته و در این کار تا امروز، از خود پشتکار بیشتری نشان داده‌اند.
ترکیه برای تصاحب میراث خوشنویسی اسلامی، همه کار کرده است؛ حتی برای نشان دادن برتری خود در این زمینه، هنرمندی ایرانی چون میرعماد قزوینی را در اسناد خود به عنوان یک خوشنویس استانبولی معرفی کرده است
اگر خوشنویسی اسلامی در یونسکو به نام ترکیه ثبت شود، پس از این، ایران تنها می‌تواند امیدوار به ثبت خوشنویسی فارسی باشد و بس.
تنبور
خوشنویسی، تنها میراث هنری ایران نیست که ترکیه به آن چشم دوخته است؛ آن‌ها آستین را بالا زده‌اند تا ساز تنبور را هم مال خود کنند. با این‌که تنبور برآمده از فرهنگ ایرانی است و همین الان هم بیشتر نوازندگان این ساز در کشور ما قرار دارند، رقابت برای ثبت آن بالا گرفته است.
تنبور یکی از قدیمی‌ترین سازهای ایران است که پیشینه آن به پیش از اسلام بازمی‌گردد. فارابی، ابن سینا، عبدالقادر مراغی و صفی‌الدین ارموی در شرح تنبور نوشته و در سروده شاعران پارسی‌گو چون فردوسی، مولوی، منوچهری دامغانی، نظامی گنجوی، حافظ، بیدل دهلوی و.. از آن سخن رفته است.
جدا از واقعیت‌های تاریخی، چون استفاده از تنبور، امروزه در کشور ما بسیار بیشتر و گسترده‌تر از ترکیه و شمال عراق است، در ثبت جهانی این ساز، اولویت نخست با ایران است.
موسیقی عاشیق‌ها
این تنها ترکیه نیست که در ثبت میراث فرهنگی با ایران در رقابت است، جمهوری آذربایجان هم در این زمینه فعالیت دارد. این کشور، پیش از این، موسیقی عاشیقلار را در یونسکو ثبت کرده است؛ با این‌که بنیاد این موسیقی در دربار شاه اسماعیل صفوی انجام شده و گسترش آن به همت صفویان در ایران بوده است.
اصطلاح عاشیق، برای نخستین بار در دوره صفویه رواج یافته و شاه اسماعیل خودش را یک عاشیق می‌دانسته است. با از بین رفتن صفوی‌ها، این موسیقی اگرچه کم‌رنگ شد، اما به زندگی خود ادامه داد و امروز همچنان در ایران در اوج رواجِ خود قرار دارد.
هنر ساخت و نواختن تار
یکی دیگر از میراث‌های فرهنگی ایران که بدون مشارکت کشور ما به دست جمهوری آذربایجان ثبت شده، هنر ساخت و نواختن ساز تار است. هشت سال پیش که تار آذربایجانی در یونسکو ثبت شد، اگرچه مسوولان و هنرمندان ایرانی همان زمان اعتراض کردند، اما چون آبِ رفته بود که دیگر به جوی باز نمی‌گشت.
تار، واژه‌ای پارسی است که ریشه‌های ایرانی این ساز را آشکار می‌کند. این‌که تار ایرانی به آذربایجان رفت و با برداشتن ربع پرده‌‍‌ها و تغییر در شکل ظاهری، آن را سازی متفاوت خواندند، تنها یک مانور تبلیغاتی است؛ چرا که هنوز که هنوز است، با آن مقام‌ها و دستگاه‌های موسیقی ایرانی را می‌نوازند.
اما اشتهای دولت آذربایجان، با ثبت موسیقی عاشیقلار و ساز تار سیر نشد و آن‌ها در پی ثبت موسیقی بخشی‌های شمال خراسان به نام خود بودند که البته در این راه ناکام ماندند.
مینیاتور
جدا از اختلافات همیشگی بر سر ثبت میراث فرهنگی کشورها در یونسکو، پیش آمده است در برخی موارد، رقابت جای خود را به همکاری داده است؛ ثبت مینیاتور توسط چند کشور، از این جمله است.
در این مورد هم البته ترکیه در آغاز با همکاری ترکمنستان، ازبکستان و جمهوری آذربایجان در حال تدوین پرونده‌ای برای مینیاتور بود که با آگاهی ایران، کشورمان هم به این روند افزوده شد.
در حال حاضر، ثبت میراث ناملموس مینیاتور در قالب پرونده‌ای چندملیتی شامل ایران، ترکیه، ترکمنستان، ازبکستان و آذربایجان در حال بررسی است، در این میان، هندوستان، افغانستان و تاجیکستان هم به حق، خواستار اضافه شدن به این پرونده هستند.
به نظر می‌آید اگر کشورهای منطقه، به جای رقابت نابجا و تنش‌زا، به همکاری روی بیاورند، افزون بر ثبت مناسب‌تر میراث معنوی مشترک‌شان، مردم‌شان بیش از گذشته به وحدت فرهنگی نزدیک می‌شوند.
۵۷۵۷