امیرحسن‌زاده*: علم نجوم کاربردهای گسترده‌ای در دین اسلام دارد. یکی از مسائلی که منجمان دوره اسلامی با آن مواجه بوده‌اند، تعیین جهت قبله است. در هنگام روز می‌توان از موقعیت خورشید برای تعیین جهت قبله استفاده کرد. اغلب مردم فکر می‌کنند خورشید همواره از شرق طلوع می‌کند و در غرب غروب می‌کند. اما این گفته دقیق نیست. در روز اول بهار (اعتدال بهاری) خورشید دقیقاً در شرق طلوع می‌کند، اما هر چه به انتهای فصل بهار نزدیک می‌شود، طلوع خورشید کمی به سمت شمال جابجا می‌شود و در زمان انقلاب تابستانی این اختلاف به حدود 30 درجه (بسته به عرض جغرافیایی) می‌رسد و بالطبع در نقطه‌‌ای بین غرب و شمال غرب نیز غروب می‌کند. وضعیت طلوع و غروب خورشید در اول پاییز (اعتدال پاییزی) مشابه اعتدال بهاری است. اما هر چه به ابتدای زمستان نزدیک می‌شویم موقعیت طلوع خورشید به سمت جنوب شرق تمایل پیدا می‌کند.
در طول یک روز ، ارتفاع خورشید پس از طلوع به تدریج زیاد می‌شود تا زمان ظهر که ارتفاع آن به حداکثر خود می‌رسد و طول سایه شاخص حداقل مقدار خود است. در این هنگام خورشید در جهت جنوب قرار دارد و بالطبع سمت مقابل، شمال است. از زمان ظهر به بعد، به تدریج جهت خورشید به سمت غرب متمایل می‌شود و طول سایه شاخص بلندتر می‌شود.
در منطقه ایران، جهت قبله تقریباً در راستای جنوب غربی قرار دارد. به همین دلیل معمولاً زاویه بین راستای قبله با جهت جنوب ذکر می‌شود که به آن زاویه انحراف می‌گویند. به علت گستردگی کشورمان، این زاویه در شهرهای مختلف، متفاوت است. کمترین آن در شمال غرب و بیشترین آن در جنوب شرق ایران است.
زاویه انحراف قبله برای مراکز استان‌ها
| شماره |
مرکز استان |
زاویه انحراف قبله (درجه) |
| 1 |
اراک |
37 |
| 2 |
اردبیل |
26 |
| 3 |
ارومیه |
17 |
| 4 |
اصفهان |
46 |
| 5 |
اهواز |
41 |
| 6 |
ایلام |
27 |
| 7 |
بجنورد |
48 |
| 8 |
بوشهر |
55 |
| 9 |
بندر عباس |
72.5 |
| 10 |
بیرجند |
61 |
| 11 |
تبریز |
20.5 |
| 12 |
تهران |
38.5 |
| 13 |
خرم آباد |
34 |
| 14 |
رشت |
31 |
| 15 |
زاهدان |
72 |
| 16 |
زنجان |
29 |
| 17 |
ساری |
41 |
| 18 |
سمنان |
44 |
| 19 |
سنندج |
26 |
| 20 |
شهرکرد |
44.5 |
| 21 |
شیراز |
57.5 |
| 22 |
قزوین |
33.5 |
| 23 |
قم |
39 |
| 24 |
کرمان |
64.5 |
| 25 |
کرمانشاه |
28 |
| 26 |
گرگان |
43.5 |
| 27 |
مشهد |
54.5 |
| 28 |
همدان |
32 |
| 29 |
یاسوج |
51.5 |
| 30 |
یزد |
54.5 |
در سال 1390 در شنبه 7 خرداد ، ساعت 13 و 48 دقیقه و شنبه 25 تیر ، ساعت 13 و 57 دقیقه به وقت تابستانی ایران (مقارن با لحظة اذان ظهر در مکة معظمه) جهت خلاف سایة شاخص در هر مکان جهت قبله را نشان می‌دهد.
*کارشناس ارشد مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران
5353