پویا دبیری مهر: «یک بچه‌ای مثل محمد صادق مفتح، معاون وزیر بازرگانی، می‌خواهد با بازاری‌های گردن کلفت رودررو شود، آن هم در بازاری که هر صنفش را که بگیرید به 5 نفر بیشتر نمی‌رسید.» اینها گفته‌های دکتر محسن اسلامی، معاون سابق طرح و برنامه فروشگاههای زنجیرهای رفاه است که برای بررسی طرح تأسیس فروشگاههای زنجیرهای حاضر به گفت و گویی 120 دقیقه‌ای با «روزنامه خبر» شد. گفت‌وگو با وی در دفتر مؤسسه‌اش به نام «صبای سحر» انجام شد. اسلامی 55 ساله در اوایل انقلاب سمت فرمانداری ایلام را تجربه کرد، وی در زمان تصدی علی لاریجانی بر وزارت ارشاد مدیر کل بود و در زمان ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی هم معاونت طرح و برنامه فروشگاههای زنجیرهای رفاه را بر عهده داشت. اسلامی صریح و سلیس سخن می‌گوید و در هنگام گفت و گو، تسبیح به دست، گریزی هم به خاطرات خود در قبل و بعد از انقلاب می‌زند. اسلامی در این گفت و گو از مقاومت اصناف در برابر تأسیس فروشگاههای زنجیره ای، اقدام کرباسچی برای بر هم زدن ساختار بازار و کوچک بودن وزن دولت برای مقابه با بازار و بازاریان می‌گوید.
فروشگاه زنجیرهای چه تعریفی دارد؟
تأمین نیازهای مردم یک کار حاکمیتی است اما اجرای آن از سوی دستگاه‌های دولتی جواب نمی‌دهد. فروشگاههای زنجیرهای هم عمدتاً بر دو گروه شکل می‌گیرند. یا کالاهای خاص‌اند، مثل مک دونالد که چیزی حدود 40 هزار شعبه در دنیا دارد. یا کالاهای خاص دیگر، مثل فرش، عطر و غیره. یا نمونه‌های داخلی فروشگاههای زنجیرهای در ایران که در عرصه پوشاک فعال اند، مثل «برک» و «هاکوپیان» که در ایران فعالند. فروشگاه زنجیرهای باید بین 20 تا 100 هزار نوع کالا داشته باشد.
استاندارد جهانی فروشگاههای زنجیرهای این الزام را ایجاد می‌کند؟
بله. یک استاندارد جهانی وجود دارد. جوامع امروزی صنعتی هستند و وقت در آنها ارزشمند است و باید از حداقل وقت حداکثر بهره مندی را داشت.
به عبارتی ما مدل توزیع کالا را به شکل سنتی داشته‌ایم. جالب است بدانید که درخیلی از جاهای دنیا، مثل جزایر قناری فروشگاه‌هایی وجود دارد با عنوان فارسی «بازار» که در آن همه چیز یافت می‌شود.
گرچه در اسپانیا فروشگاههای زنجیرهای «کورت انگلس» در شهرهای مادرید و لاس‌پالماس، مرکز «گران کاناریا» جزایر قناری وجود دارد اما پوشش نظام توزیع در این شهر‌ها هم بر پایه بازار است. بازار یعنی جایی که همه چیز هست. این مقوله در هند و پاکستان و کشورهای اروپایی هم وجود دارد.
بخش خصوصی با حمایت وزارت بازرگانی قرار است برای تأسیس 300 فروشگا ه زنجیرهای اقدام کند. تجربه نشان داده است که راه‌اندازی فروشگاههای زنجیرهای در ایران جواب نداده است، چرا که فروشگا ه‌های زنجیرهای به نوعی به دولت و نیروهای مسلح وابستگی داشته‌اند. از طرفی این نگرانی وجود دارد که اگر قرار باشد همه این کار را بخش خصوصی بر عهده بگیرد، دولت به دلیل ترس از فربه شدن بخش خصوصی در نظام توزیع، جلوی بخش خصوصی قرار بگیرد و فعالیت بخش خصوصی در تأسیس فروشگاههای زنجیرهای ابتر بماند.
فروشگاه زنجیرهای در واقع مدل جدیدی از بازار خود ما است. اما باید توجه داشت که فروشگاه زنجیرهای زمانی موفق می‌شود که بتواند کالا را در عرصه وسیعی عرضه کند. اساساً مزیت فروشگاههای زنجیرهای نسبت به فروشگاههای خرده فروشی خرد، خرید‌های عمده‌ای است که از تولید‌کننده انجام می‌دهد، یا سطح فروش. یعنی یک مارکتینگ تضمین شده دارد که باعث می‌شود تولید‌کننده کالا به دنبال صاحب فروشگاه بیاید. یکی از دلایلی که چینی‌ها بازار دنیا را به خود اختصاص داده‌اند، این است که آنها کالاهای خود را در تیراژ میلیاردی تولید می‌کنند. دیگر در دنیا تیراژ هزار و 5 هزار پاسخگو نیست برای تولید‌کننده صرفه اقتصادی ندارد. چینی‌ها وقتی یک کالا را تولید می‌کنند روی یک میلیارد تولید می‌کنند، چرا که استراتژی آنهاد تولید کالای مصرفی است. هیچ کشوری هم عین چینی‌ها نمی‌تواند به این تیراژ کالای مصرفی تولید کند. به همین جهت می‌گوییم که فروشگاه زنجیرهای باید جایی باشد که مردم بتوانند نیازهای مصرفی خود را به صورت انبوه خریداری کنند.
این ممانعت و‌گیری که در کار فروشگاههای زنجیرهای وجود دارد، چقدر به اصناف مربوط است؟ چرا که بخش خصوصی معتقد است اصناف اجازه گسترش فعالیت را برای تأسیس فروشگاههای زنجیرهای نمی‌دهد و با لابی‌های پشت پرده با مسئولان وزارت بازرگانی در صدد است تا ایده تأسیس فروشگاههای زنجیرهای را بسوزاند.
یکی از دلایل عمده گرانی همین اصناف هستند. اینها هرکدام مالیات و عوارض و هزینه‌های جاری دارند و به دلیل ضعف نظارت و عدم نظارت‌پذیری بر اصناف، هرکدام کالای خود را به یک قیمت می‌فروشند. در دنیا اصناف کالای تخصصی را می‌فروشند و فروشگاههای بزرگ زنجیرهای همه نوع کالا دارند. این باعث می‌شود که رقابت میان اصناف و فروشگاههای زنجیرهای از بین برود. ما در فروشگاه رفاه، به اصناف پیشنهاد دادیم که شعبه‌هایی را برای عرضه کالای تخصصی تأسیس کنند با تأمین حاشیه سود. به عبارتی تأسیس «شاپینگ سنتر» را در نظر داشتیم. اصناف توجیه نشدند و مشارکت داده نشده‌اند. در حال حاضر بزرگترین شبکه توزیع کالای مصرفی در دست «دریانی‌ها» است که سوپر مارکت دارند. شعارشان این بود که دو بر خیابان‌ها بقالی داشته باشند. ما نتوانستیم از ظرفیت اینها استفاده کنیم.
دولت باید شفاف کند که با چه هدفی می‌خواهد در بحث توزیع دخالت کند. روزگاری در زمان تصدی غلامحسین کرباسچی بر شهرداری تهران از سوی وی طرحی ارائه شد که با اجرای آن یک به علاوه در بازار تهران به وجود می‌آمد. بازاری‌ها اعتراض کردند و در نهایت با نظر مستقیم مقام معظم رهبری غائله پایان یافت و طرح ملغی شد. بنابر این باید کار را با همفکری اصناف جلو برد، اما مقابل بازار و بازاریان نباید ایستاد. تجربه 30 سال گذشته و صدها سال گذشته نشان داده است که بازار موضوعیت دارد و خود یک محور است و موجود زنده‌ای است که از خودش نسبت به محرک‌ها واکنش نشان می‌دهد. متأسفانه مناسبات دولت با بازاری‌ها در سال‌های گذشته مناسبات بجایی نبوده است و همواره دولت درصدد رویارویی با بازاریان بوده است. بزرگان در عرصه بازار باید وارد گود بشوند. یک بچه‌ای مثل محمد صادق مفتح، معاون وزیر بازرگانی، می‌خواهد با بازاری‌های گردن کلفت رودررو شود، آن هم در بازاری که هر صنف‌اش را که بگیرید به 5 نفر بیشتر نمی‌رسید. در طلا، مظفریان، در مرغ حاجی فلان، در گوشت فلان حاجی. اینها همه هم پنهان اند، چون می‌ترسند از دولت که «سازمان بازرسی وزارت بازرگانی»گیری به انبارهای آنها ندهد. دولت همواره بر این باور است که جنس بازاری‌ها برای دولت خطر دارد. اما هیچگاه واکاوی نشده است که اگر این بازاری‌ها بد هستند، چرا ظهر عاشورا این‌همه نذری می‌دهند و در طول سال خیرات دارند و در هنگامه قفل شدن دولت، به دولت هم در بحث توزیع کمک می‌کنند؟ در نهایت بر این باورم که احداث فروشگاههای زنجیرهای زمانی می‌تواند موفق باشد که از طرف دولت حمایت شود، زمین داده شود و نیم نگاهی به سابقه احداث فروشگاههای زنجیرهای داشته باشیم.