به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، حجت الاسلام مهدی محرمی از اساتید حوزه در مطلبی با عنوان (بازپژوهشی تحلیلی در دلالت‌های معنایی عبارت «غفر مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ» در متون روایی) اینگونه آورده است:
چکیده:
بنابر روایت حوزه، این پژوهش به بررسی ژرفانگرانه معناشناختی عبارت قرآنی-روایی «مَا تَقَدَّمَ وَ مَا تَأَخَّرَ» می‌پردازد که در سیاق‌های مختلف حدیثی، خصوصاً در بیان ثواب زیارات ائمه اطهار(ع) و به ویژه زیارت امام حسین علیه السلام تکرار شده است. مطالعه حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و با اتکا به منابع کتابخانه‌ای، به واکاوی دلالت‌های زمانی این ترکیب و پیامدهای کلامی آن می‌پردازد.
واژگان کلیدی:
ماتقدّم و ماتاخّر، معناشناسی روایی، گناهان پیشین و پسین، زیارات ائمه، مغفرت الهی، زیارت امام حسین.
عبارت «غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ» به عنوان یکی از پاداش های الهی در روایات، به‌ویژه در فضیلت زیارت امام حسین (علیه‌السلام)، جایگاه ویژه‌ای دارد.
پژوهش‌های حدیثی نشان می‌دهد این عبارت در بیست مورد متفاوت همچون ثواب عفو در مقام قدرت، ثواب نماز شب، ثواب شب‌زنده‌داری در لیالی قدر و زیارت امیرالمومنان علی و امام حسین و امام رضا (علیهم‌السلام) به کار رفته است. اما فهم دقیق معنای آن، به ویژه در چارچوب مبانی دینی، نیازمند تحلیل عمیق زبانی است.
این مطالعه با رویکردی بینارشته‌ای، ترکیبی از روش‌های تحلیل زبان‌شناسی و بررسی متنی روایات و استنباط کلامی-اصولی را به کار گرفته است.
ترکیب «مَا تَقَدَّمَ وَ مَا تَأَخَّرَ» به عنوان یک فرمول ثابت در بیان ثواب‌های اخروی، نیازمند بازخوانی دقیق از منظر زبان‌شناسی تاریخی و دلالت‌های صرفی-نحوی است.
این پژوهش با نگاهی نو به تحلیل این عبارت در بستر روایی می‌پردازد. در تحلیل معنایی این عبارت «مَا تَقَدَّمَ وَ مَا تَأَخَّرَ»، دو تفسیر بیان شده است.
۱. معنای اول (گناهان گذشته و آینده )
بر اساس این تفسیر، زیارت‌کننده مشمول مغفرت مطلق می‌شود؛ یعنی هم گناهان پیشین و هم گناهان آتی او بخشوده می‌گردد.
- پذیرش معنای استغراقی (شامل آینده) مستلزم محذورات و اشکالات متعدد است. برخی از این محذورات و اشکالات این تفسیر را چنین می توان بیان کرد:
این تفسیر با اصل تقوا و مسئولیت‌پذیری انسان در برابر تکالیف شرعی ، ناسازگار است . زیرا بر اساس تقوا و اصل مسئولیت پذیری انسان، لزوم اجتناب از گناه در تمام ادوار زندگی ضروری است. و این ، با بخشش گناهان آینده انسان، جمع نمی شود. چنانچه این تفسیر استغراقی، تنافی با قاعده لزوم استمرار تکلیف هم دارد. این تفسیر با حکمت تشریع ثواب و عقاب، که رشد معنویت و اخلاق در وجود انسانی است؛ تعارض دارد.
و همچنین لازمه این تفسیر، اباحی‌گری در رفتار است، چرا که فرد را از ترس عقوبت گناهان آینده فارغ می‌سازد.
و نیز از منظر عقلانی، بخشش گناهانی که هنوز محقق نشده‌اند، فاقد موضوعیت است؛ چرا که مغفرت الهی متوجه افعال ارتکابی است، نه اعمال احتمالی.
۲. معنای دوم (گناهان پیشین و پسین)
مطابق این تفسیر، «ما تَأَخَّر» به گناهان نزدیک به زمان زیارت (پسین) اشاره دارد، نه گناهان آینده.
امتیازات معنایی این تفسیر چنین است که:
یکم. این تفسیر با اصل زندگی انسانی توأم با تقوا سازگار است، زیرا اصل تکلیف‌پذیری فرد در آینده باقی می‌ماند.
دوم. از نظر زبان‌شناسی، هر دو فعل «تَقَدَّمَ» و «تَأَخَّرَ» به صیغه ماضی باب تفعّل ثلاثی مزید هستند و ساختار ماضی در هر دو فعل، دلالت بر وقوع پیشین دارد و به گفته مرحوم استاد علی‌اکبر غفاری، اگر مقصود گناهان آینده بود، می‌بایست از افعال مضارع (مانند «یَتَأَخَّرُ») استفاده می‌شد.[۱] و شایسته بیان است که در متون عربی کلاسیک، این ترکیب ، بر ترتیب زمانی دلالت دارد نه بر استغراق زمانی.
در عیون أخبار الرضا (علیه‌السلام)، شیخ صدوق روایت می‌کند که زیارت امام رضا (ع) با معرفت، موجب مغفرت «مَا تَقَدَّمَ وَ مَا تَأَخَّرَ» می‌شود. مرحوم علی اکبر غفاری در ترجمه این حدیث تأکید می‌کند که این عبارت تنها شامل گناهان گذشته (پیشین و پسین) می‌گردد، نه اعمال آینده.
ایشان در ادامه به اشکال عقلی تفسیر نخست اشاره می کند و بیان می کند که لازمه بخشش گناهان آینده ، رفع تکلیف است، در حالی که تکلیف شرعی تا پایان عمر استمرار دارد.
جمع‌بندی و ترجمه صحیح
با توجه به ادله فوق، ترجمه دقیق حدیث زیارت امام حسین (ع) — مانند روایت امام صادق (ع) :« مَنْ أَتَی قَبْرَ الْحُسَیْنِ ع عَارِفاً بِحَقِّهِ غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ» — باید به این صورت باشد:
« هر کس امام حسین (ع) را با معرفت زیارت کند، گناهان پیشین و پسین او بخشوده می‌شود.»
مَا تَقَدَّمَ یعنی گناهان پیشین و اعمال ارتکابی در گذشته دور
مَا تَأَخَّرَ یعنی گناهان پسین و اعمال ارتکابی در فاصله نزدیک به زیارت
بنابراین تفسیر دوم نه تنها با اصول دینی (مانند لزوم تقوا و استمرار تکلیف) سازگار است، بلکه از جهت قواعد ادبی زبان عربی و هماهنگی با سیاق روایات، سازگارتر و با قواعد کلامی توجیه‌پذیرتر می‌باشد. از این رو، باید از برداشت‌های نادرست—مانند مشروع‌شمردن گناهان آینده—پرهیز کرد و مغفرت الهی را مشروط به تداوم التزام عملی به احکام شرعی دانست.
والله أعلم بالصواب
منابع
تفسیر المیزان علامه طباطبایی
ترجمه عیون اخبار الرضا علیه السلام، مترجم: علی اکبر غفاری
نرم افزار جامع الاحادیث مرکزکامپیوتری نور
پی نوشت:
[۱] . ترجمه عیون أخبار الرضا علیه السلام ؛ ج۲ ؛ ص۶۴۵.