الهه جعفرزاده: افزایش استرس و اضطراب در جامعه به دلایل متعدد اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی، توجه به دسترسی و کیفیت داروهای ضد اضطراب و آرامبخش را بیش از پیش برجسته کرده است. اخیراً، گزارش‌هایی از سهولت دسترسی به این داروها بدون نسخه و همچنین نگرانی‌هایی درباره کاهش اثربخشی داروهای تولید داخل مطرح شده است.
این مسائل، به‌ویژه در شرایط بحرانی مانند جنگ ۱۲ روزه که اضطراب عمومی به اوج خود رسید، پرسش‌هایی درباره سیاست‌های توزیع و کیفیت داروها ایجاد کرده است. در این راستا، دکتر محمد طاهری، کارشناس حوزه داروسازی، در گفت‌وگو با خبرآنلاین به بررسی دلایل این پدیده‌ها، چالش‌های موجود و راهکارهای بهبود می‌پردازد و می‌گوید: «مصرف تمام داروهای حوزه اعصاب و روان اعم از آرام‌بخش‌ها، ضداضطراب‌ها و خواب‌آورها باید با تجویز پزشک متخصص باشد که به شرایط بیمار آگاهی دارد. مصرف بی‌رویه این داروها نه‌تنها کمکی به کاهش اضطراب جامعه نمی‌کند، بلکه عوارض جدی به دنبال دارد. درباره کیفیت داروها نیز باید با دقت علمی و به‌دور از پیش‌داوری‌ها قضاوت کرد؛ اگرچه تحریم‌ها، مشکلات اقتصادی و قیمت‌گذاری دستوری چالش‌هایی در این زمینه ایجاد کرده‌اند.»
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
شنیده‌ها حاکی از این است که اخیراً محدودیت و سختگیری در توزیع برخی داروهای اعصاب، ضد اضطراب و آرامبخش کاهش یافته‌اند؛ داروهایی که پیش‌تر صرفاً با نسخه پزشک قابل تهیه بودند، اکنون در مواردی راحت‌تر در دسترس قرار گرفته‌اند. در دوران جنگ ۱۲ روزه که سطح اضطراب عمومی به‌طور چشمگیری بالا بود، آیا چنین روندی در دسترسی به این داروها مشاهده شد؟ یا به‌طور مشخص، آیا سیاست‌های دارویی در آن دوره تغییر کردند تا پاسخگوی نیاز روانی جامعه باشند؟
خیر، سیاست‌های توزیع داروهای OTC (بدون نیاز به نسخه) و غیر OTC به‌صورت رسمی تغییری نکرده است. بااین‌حال، عوامل اقتصادی، اجتماعی و رقابتی ممکن است در برخی موارد به سهولت دسترسی منجر شده باشند. برای مثال، در دوران جنگ ۱۲ روزه و پس از آن، به دلیل دشواری در دسترسی به پزشکان متخصص، برخی بیماران ممکن است مستقیماً به داروخانه‌ها مراجعه و درخواست دارو کرده باشند. محتمل است داروخانه‌ها در عرضه داروهای غیر OTC (نسخه‌محور) غفلت کنند، هرچند این رویه غیرقانونی است و آیین‌نامه‌های وزارت بهداشت چنین اجازه‌ای نمی‌دهند.
چه عواملی باعث می‌شود داروخانه‌ها در برخی موارد داروهای غیر OTC را بدون نسخه ارائه دهند؟
چند عامل در این موضوع نقش دارند؛ نخست، کاهش توان اقتصادی مردم باعث شده که برخی بیماران به دلیل هزینه‌های بالای ویزیت متخصص، از مراجعه به پزشک خودداری کنند و مستقیماً به داروخانه مراجعه کنند. دوم، افزایش تعداد داروخانه‌ها رقابت را در این حوزه بالا برده است؛ برخی داروخانه‌ها برای جذب مشتری و افزایش درآمد، ممکن است در عرضه داروهای غیر OTC مانند داروهای اعصاب و روان سهل‌انگاری کنند. یا متصدی ممکن است با فرض اتمام نسخه یا عدم دسترسی بیمار به پزشک (مثلاً برای والدین سالمند یا در شرایط خاص)، تعداد محدودی از داروها را ارائه دهند تا مشکل موقتاً برطرف شود. اما باید در نظر داشت این اتفاق به صورت موردی و محدود انجام می‌شود، نه به‌صورت گسترده.
نظارت بر داروخانه‌ها چگونه است؟ آیا این سهل‌انگاری‌ها قابل کنترل هستند؟
نمی‌توان ادعا کرد که همه داروخانه‌ها صد درصد به قوانین پایبند هستند. تعداد داروخانه‌ها در سال‌های اخیر حدود ۳۰۰ درصد رشد کرده، اما تعداد بازرسان وزارت بهداشت نه. حتی اگر تعداد بازرسان هم افزایش یابد، نظارت مداوم بر تمام ساعات کاری داروخانه‌ها عملاً غیرممکن است. این مشکل در همه اصناف وجود دارد و ممکن است درصد کمی از افراد تخلف کنند. بااین‌حال، در مورد داروخانه‌ها این تخلفات بسیار محدود و قابل اغماض است و نمی‌توان آن را به کل صنف تعمیم داد. تقویت نظارت و افزایش تعداد بازرسان می‌تواند این موارد را کاهش دهد، اما نظارت سنتی دیگر به‌تنهایی کافی نیست و نیاز به سیستم‌های نوین نظارتی داریم.
همچنین بخوانید:
مدیریت دارویی در بحران اخیر؛ «جنگ ناگهانی بود، اما دارو کم نیامد»/ ضرورت برنامه‌ریزی برای آینده دارویی
سهولتِ دسترسی به داروهای آرامبخش طی مدت اخیر در کاهش اضطراب عمومی جامعه نقش داشته است؟
خیر، این موضوع اصلاً مؤثر نیست. داروهای اعصاب و روان عوارض خاص خود را دارند؛ از جمله افزایش فشار خون، تغییر در الگوی خواب، تنگی خلق‌وخو و تأثیرات رفتاری. این داروها معمولاً از هفته دوم یا سوم مصرف اثر درمانی خود را نشان می‌دهند، درحالی‌که در هفته‌های اول ممکن است عوارض آن‌ها بیشتر نمایان شود. مصرف بی‌رویه و بدون نسخه این داروها نه‌تنها کمکی به کاهش اضطراب جامعه نمی‌کند، بلکه برای افرادی با بیماری‌های زمینه‌ای مانند مشکلات قلبی‌عروقی می‌تواند خطرناک باشد. این داروها باید حتماً توسط پزشک متخصص و با توجه به شرایط بیمار تجویز شوند.
در سال‌های اخیر، به‌ویژه تحت تأثیر تحریم‌ها، نگرانی‌هایی درباره کیفیت مواد اولیه دارویی و اثربخشی داروهای تولید داخل مطرح شده است؛ کمااینکه برخی بیماران و مصرف‌کنندگان دارو، از کاهش اثربخشی داروهای تولید داخل هم صحبت می‌کنند و بر این باورند که برای رسیدن به همان اثر درمانی گذشته، نیاز به مصرف دوز بالاتر یا تعداد بیشتری از قرص‌ها دارند. آیا این مسئله می‌تواند ناشی از تغییر در ترکیبات دارو یا افت کیفیت مواد اولیه در سایه تحریم‌ها باشد؟
کیفیت دارو یک موضوع پیچیده و چندوجهی است و نمی‌توان به‌سادگی ادعا کرد که داروهای داخلی به دلیل تحریم‌ها کیفیت پایینی دارند. بررسی کیفیت دارو نیازمند فرآیند علمی با آیتم‌های مختلف است. نمی‌توان گفت داروهای ایرانی بی‌کیفیت‌اند یا داروهای خارجی کیفیت بالاتری دارند، زیرا این ادعاها عامیانه‌اند و ریشه علمی ندارند. بااین‌حال، عواملی ممکن است بر کیفیت داروهای داخلی اثر گذاشته باشد. حدود ۷۰ درصد مواد اولیه دارویی ما از هند و چین وارد می‌شود و درجه خلوص این مواد (گرید A، B یا C) بسته به خرید شرکت‌های داروسازی متفاوت است. همچنین، فرآیند خالص‌سازی مواد اولیه در ایران با چالش‌هایی مواجه است.
چه چالش‌هایی در تولید داروهای داخلی وجود دارد؟
علاوه بر مسئله مواد اولیه، برخی خطوط تولید دارویی در ایران فرسوده‌اند و به دلیل تحریم‌ها و هزینه‌های بالا، امکان به‌روزرسانی آن‌ها وجود ندارد. همچنین، آزمایش‌های کنترل کیفی مانند تست سختی، جریان‌پذیری یا تجزیه قرص ممکن است در برخی موارد به‌طور کامل انجام نشود، که می‌تواند بر کیفیت نهایی اثر بگذارد. مهم‌تر از همه، قیمت‌گذاری دستوری مشکل‌ساز است؛ وقتی وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو قیمت دارو را کمتر از هزینه تمام‌شده تعیین می‌کنند، تولیدکنندگان برای هماهنگی با قیمت مصوب مجبورند از کیفیت بکاهند. این عوامل با هم می‌توانند باعث شوند که برخی بیماران احساس کنند اثربخشی داروهای داخلی کاهش یافته است.
آیا تصورِ «کاهش اثربخشی داروها» باعث گرایش به مصرف داروهای خارجی یا قاچاق شده است؟
خیر، این موضوع سبب گرایش به داروهای خارجی یا قاچاق نشده است. بسیاری از باورها درباره کیفیت پایین داروهای داخلی ناشی از تلقین یا ذهنیت بیماران است. برای مثال، اگر داروی ایرانی را در بسته‌بندی خارجی ارائه کنید، ممکن است بیمار احساس متفاوتی داشته باشد، که نشان‌دهنده تأثیر ذهنیت بر درمان است.
از سوی دیگر، تفاوت قیمتی بین داروهای داخلی و خارجی بسیار زیاد است. در ایران، داروها با یارانه دولتی عرضه می‌شوند و قیمت آن‌ها به‌مراتب پایین‌تر از کشورهای دیگر است. بنابراین، به جز درصد بسیار کمی از جامعه (شاید کمتر از یک درصد)، گرایش به داروهای خارجی یا قاچاق -به دلیل هزینه‌های بالا- عملاً امکان‌پذیر نیست.
چه راهکارهایی برای بهبود کیفیت داروهای داخلی وجود دارد؟
برای بهبود کیفیت داروها، ابتدا باید فرآیندهای کنترل کیفی در کارخانه‌ها تقویت شود. این شامل انجام کامل آزمایش‌های کیفی و به‌روزرسانی خطوط تولید است. دوم، رفع موانع تحریم‌ها برای دسترسی به مواد اولیه باکیفیت‌تر و بهبود نقل‌وانتقال مالی ضروری است. سوم، اصلاح نظام قیمت‌گذاری دستوری می‌تواند به تولیدکنندگان اجازه دهد بدون کاهش کیفیت، داروها را با هزینه واقعی تولید کنند. همچنین، آموزش عمومی برای اصلاح باورهای نادرست درباره کیفیت داروهای داخلی و تقویت اعتماد مردم به تولیدات داخلی اهمیت دارد.
نقش سازمان‌های بیمه‌گر در این چالش‌ها چیست؟
سازمان‌های بیمه‌گر نقش مهمی در نظام سلامت دارند، اما گاهی سیاست‌های آن‌ها به مشکلات دامن می‌زند. قیمت‌گذاری دستوری که با فشار بیمه‌ها و سازمان غذا و دارو اعمال می‌شود، تولیدکنندگان را در تنگنا قرار می‌دهد. اگر بیمه‌ها هزینه‌های واقعی تولید دارو را پوشش دهند، تولیدکنندگان می‌توانند کیفیت را حفظ کنند. همچنین، بیمه‌ها باید در نظارت بر توزیع داروهای غیر OTC همکاری بیشتری داشته باشند تا از عرضه غیرقانونی این داروها جلوگیری شود.
۴۷۲۳۲