گروه اندیشه: «سایه ابهام بر تحلیل جامعه‌شناسان» تیتر مصاحبه محسن آزموده است در گفت و با دکتر عباس کاظمی، دبیر علمی ششمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری درباره جامعه ایران که در روزنامه اعتماد منتشر شده است. در لید این گفت و گو آمده است: اوضاع جامعه از چه قرار است؟ چه اتفاقی قرار است بیفتد؟ آیا آینده‌ای تیره و تار پیش رویمان است یا کورسوی امیدی در افق به چشم می‌خورد؟ اینها سوال‌هایی است که هر روز در هر گفت‌وگویی میان دو ایرانی طرح می‌شود. همه در یک وضعیت تعلیق و سردرگمی به سر می‌برند. چند سالی است که جامعه به این وضعیت دچار شده و جنگ دوازده روزه و رخدادهای پس از آن تا همین امروزی که این سطور را می‌نویسم، آن را صد چندان تشدید کرده. نظر جامعه‌شناسان به عنوان کسانی که مدعی‌اند با ابزارهای نظری و مفهومی و با دقتی دانشورانه تحولات جامعه را رصد می‌کنند، درباره این سوال‌ها چیست؟ ششمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری درباره جامعه ایران در ابتدا قرار بود ۲۷ تا ۲۹ خردادماه سال جاری برگزار شود، اما حملات اسراییل به ایران در ۲۳ خرداد و جنگ و وضعیت نامشخص بعد از آن همه چیز را به تعویق انداخت. اکنون با گذشت بیش از سه ماه، البته اندکی از تب و تاب روزهای جنگ کاسته شده، اما جامعه به ویژه در پی فعال شدن مکانیسم ماشه سخت ملتهب و نگران است و پرسش‌های مذکور بیش از هر زمان دیگری ذهن‌ها را به خود مشغول کرده است. جامعه‌شناسان ایرانی نیز بعد از گذر از روزهای بهت و حیرت جنگ، اکنون دوباره تصمیم گرفته‌اند همایش کنکاش‌های مفهومی را برگزار کنند، این‌بار روزهای ۱۴ الی ۱۷ مهرماه در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و البته با این عنوان اساسی: «آینده‌ها و امکان‌های جامعه ایران: فراسوی افول و بازسازی». اما به راستی فراسوی افول و بازسازی چیست؟» این گفت و گو تلاش می کند پاسخ درخوری به سوال های مطرح بیابد که در زیر از نظرتان می گذرد:
****
آقای دکتر با تشکر از فرصتی که در اختیار ما گذاشتید، نخست به اختصار بفرمایید که اصلا ماجرای این همایش چیست و چرا انجمن جامعه‌شناسی چنین همایشی برگزار می‌کند و هدف و مخاطب آن کیست؟
همایش «کنکاش‌های مفهومی و نظری درباره جامعه ایران» در واقع یک رویداد علمی دوسالانه است که به ابتکار انجمن جامعه‌شناسی ایران برگزار می‌شود. هدف اصلی این همایش ایجاد فضایی برای گفت‌وگو، تعامل و هم‌اندیشی میان پژوهشگران، استادان و دانشجویان علوم اجتماعی در کشور است. انجمن جامعه‌شناسی تلاش می‌کند از رهگذر این همایش‌ها بستری فراهم کند تا جامعه علمی بتواند ضمن بازاندیشی در مفاهیم و چارچوب‌های نظری رایج، به بازخوانی دستاوردهای نظری جامعه‌شناسی ایران بپردازد و پرسش‌های تازه‌ای در باب جامعه ایران طرح کند.
این همایش در دو سطح استانی و ملی برگزار می‌شود؛ به‌گونه‌ای که در خردادماه امسال بخش استانی آن در بیش از ده شهر کشور برپا شد و اکنون شاهد برگزاری بخش ملی آن هستیم. در این همایش فرصت مناسبی فراهم می‌شود تا اندیشمندان و فعالان حوزه علوم اجتماعی بتوانند در مقیاس گسترده‌تر به تبادل ایده‌ها و نقد و بررسی دیدگاه‌ها بپردازند.به بیان دیگر، مخاطبان این همایش طیف متنوعی از اعضای جامعه علمی ایران هستند؛ از استادان و پژوهشگران گرفته تا دانشجویان و علاقه‌مندان علوم اجتماعی. همایش می‌کوشد هم فضایی علمی برای طرح مباحث تخصصی باشد و هم پلی برای پیوند میان حوزه‌های دانشگاهی و دغدغه‌های عمومی در خصوص جامعه ایران.
قضیه تغییر زمان برگزاری همایش چیست و چرا الان همایش برگزار می‌شود؟
در خردادماه امسال درست بعد از اتمام بخش شهرستان‌ها قرار بود در تهران در تاریخ ۲۶ خردادماه همایش برگزار شود، اما به دلیل تهاجم رژیم صهیونیستی اسراییل به کشورمان امکان برگزاری همایش نبود و برای اطمینان بیشتر ما همایش را تا این تاریخ عقب انداختیم. در عین حال، برگزاری همایش در مهرماه همراه است با بازگشایی دانشگاه‌ها و فعالیت دانشجویان و استادان در دانشگاه‌ها که این می‌تواند فرصت خوبی برای تعامل بیشتر اصحاب علوم اجتماعی باشد.
ما قبلا در گفت‌وگوهای چندگانه‌ای با شما و برخی اساتیدی که در این همایش حضور دارند، درباره جنبه‌های مختلف این همایش صحبت کرده بودیم. آیا جنگ دوازده روزه و وقایع پس از آن تغییری در نگاه و رویکرد همایش ایجاد کرده است؟
همان‌طور که می‌دانید بخش بزرگ پنل‌ها از پیش آماده بودند و مقالات در خردادماه دریافت شده بود. تغییری در محتوای مقالات انجام نشده، اما در سخنرانی‌ها حتما ما این تغییرات و تاثیرات را شاهد خواهیم بود. همین طور ما پنلی مستقل در مورد پیامدهای جنگ دوازده روزه در صبح پنجشنبه اضافه کردیم تا واکنشی به این رویداد نشان داده باشیم.
وضعیت جامعه بسیار مبهم و نامشخص است و همه از یکدیگر می‌پرسند چه اتفاقی قرار است بیفتد. پاسخ جامعه‌شناسان به این سوال‌ها چیست و کنکاش‌های مفهومی ایشان چه کمکی به پاسخ این پرسش‌ها می‌کند؟
همه برنامه‌های همایش به نحوی بخشی از این پرسش را پاسخ می‌دهند و از ابعاد متفاوت تحولات جامعه را می‌کاوند. درست‌تر این است که بگوییم که سایه این ابهام بر تحلیل جامعه‌شناسان نیز افکنده شده است و ما جامعه‌شناسان نیز مانند دیگر اقشار جامعه در همین وضعیت مبهم تحلیل خود را ارایه می‌دهیم. به یقین پاسخ‌های یکسانی نخواهیم شنید و روشن است که چرا تحلیل وضعیت موجود مسیری یکسان را نمی‌پیماید. برای اینکه جامعه به عنوان موجودی پویا و تجربه‌مند خود مسیر تعیین شده‌ای را طی نمی‌کند و مستمرا به تغییر مسیر می‌اندیشد. اما آنچه روشن است جامعه ایران در حال پوست‌اندازی و تغییرات بزرگی در راه است و به یقین حتی پیش از تحلیل‌های عالمان اجتماعی، جامعه خود را آماده این تغییرات کرده است.
در عنوان همایش از آینده‌ها و امکان‌های جامعه ایران سخن به میان آمده. این آینده‌ها و امکان‌ها چیست و جامعه‌شناسان چطور می‌توانند آنها را برای مردم ترسیم کنند؟
در بدو امر باید بدانیم که جامعه همیشه با امکان سروکار دارد و مسیری که جامعه طی می‌کند با احتمالات جلو می‌رود. مفهوم contingency ایده‌ای ساده، اما پرقدرتی است. بدین معناست که پیامدهای اجتماعی لازم و حتمی نیستند؛ تاریخ می‌توانست طور دیگری پیش برود، نهادها می‌توانستند شکل‌های دیگری بیابند و کنشگران می‌توانند میان چند مسیر انتخاب کنند. برای جامعه‌شناسان، احتمالی بودن رخدادهای اجتماعی هم یک موضع تحلیلی و هم یک مفهوم نظری است. این مفهوم تعیین تقدیرگرایانه را نفی و توجه را به محدودیت‌های ساختاری و گشایش‌های نامشخص درون آنها جلب می‌کند.
مطالعه احتمالیت طرح این پرسش نیست که «چه چیزی حتما باید رخ دهد؟» بلکه تامل پیرامون این پرسش است که «با توجه به این شرایط چه چیزهایی می‌تواند رخ دهد؟» و مستلزم توجه همزمان به ساختار (الگوهای پایا، نهادها، توزیع منابع) و کنش‌ورزی (ظرفیت‌های هدفمند و موقعیتی کنشگران برای بهره‌گیری، مقاومت یا دگرگون‌سازی محدودیت‌ها) است. اگر با این دقت به جامعه نگاه کنیم در آن صورت صحبت از امکان‌ها، در واقع راهی را برای امید درون جامعه باز می‌گذارد. امیدی که با کنش‌ورزی شکلی بالفعل می‌یابد و محتاج مشارکت عموم مردم در بهسازی و تغییر وضع موجود است. با ذکر این توضیح مختصر، به نظرم باید پای صحبت همکارانم نشست و شنید که آنان برای وضعیت موجود و آینده پیش رو چه مسیری را طی می‌کنند.
عنوان فرعی همایش هم نگران‌کننده است: زوال یا بازسازی. منظور از زوال جامعه چیست؟ آیا یک جامعه دچار زوال می‌شود؟ چطور؟
ماجرای زوال بحثی قابل مناقشه است. ممکن است تعدادی از جامعه‌شناسان با اشاره به فرسایش سرمایه اجتماعی در جامعه از ایده زوال استقبال کنند. به نظر آنان جامعه اینک در ضعیف‌ترین و نحیف‌ترین شکل خودش قرار دارد و مردم به جای اینکه در یک شبکه به هم پیوسته‌ای در تعامل با هم قرار بگیرند در انزوای خود صرفا درگیر منافع شخصی یا منافع بقا می‌شوند. اما رویکرد دومی هم وجود دارد که معتقد است جامعه در لایه‌های زیرین خود همواره در حال بازسازی است. جامعه خودش را پیدا می‌کند و زندگی جریانی زایاست. در هر صورت هر دو جریان در این همایش حضور دارند و سخنان خود را می‌گویند، اما ما پیشنهاد کردیم که به موضوعی فراتر از این دوگانه بیندیشند و با رفتن ورای این دوگانگی راه‌های جدیدی را برای فهم جامعه جست‌وجو کنند.
برخی معتقدند که جامعه ایران مدت‌هاست دچار زوال شده، اما در عنوان همایش به نظر می‌رسد که این یکی از امکان‌هایی است که حداقل به صورت کامل محقق نشده. نظر شما در این مورد چیست؟
البته که جامعه ایران فرسوده شده، اما من با ایده زوال موافق نیستم. من تحت تاثیر جریان زیملی جامعه‌شناس کلاسیک همیشه به زایندگی جامعه اعتقاد دارم و اینکه زندگی خود با ویران کردن شکل‌های پیشین خود درصدد فرم‌های جدیدی بر می‌آید. از این رو مبارزه و تنش دایمی درون جامعه و میان فرم‌های زندگی اجتناب‌ناپذیر است. اما آیا با طرح ایده زایایی حق داریم خستگی و فرسودگی جامعه را نبینیم. باید گفت در دل این ایده زیملی فهم فرسودگی و دلزدگی نیز نهفته است. از همین رو جامعه همین که به سمت ویرانی گام برمی‌دارد درصدد طرح جدیدی برای ساختن خویش هم هست.
نتیجه مطلوب این همایش برای شما و برگزارکنندگان آن و به نحو کلی‌تر جامعه‌شناسان چه خواهد بود؟ فرضا در این همایش مثل سایر همایش‌ها مجموعه‌ای از سخنرانی‌ها و مقالات ارایه شود که بعضا در علت‌یابی مشکلات جامعه ایران و حتی ارایه راه‌حل برای آن راهگشا باشد. این نتایج در چه صورت می‌تواند به صورت عملی موثر واقع شود؟ آیا در این زمینه امید دارید؟
از یک همایش نمی‌شود همه گونه انتظار داشت. این همایش قرار نیست مشکل جامعه را حل کند. در درجه اول اصحاب علوم اجتماعی قرار است حرف‌های یکدیگر را بشنوند و بر تاملاتشان بیفزایند. خود این همایش بخشی از تامل در باب جامعه است. دوم اینکه هر سخنران قرار است داستان خود را از وضعیت جامعه بیان کند. مخاطبان ما که در این همایش شرکت می‌کنند با دیدگاه‌های متفاوت و شیوه فکر کردن جامعه‌شناسانه آشنا می‌شوند و آخر اینکه طبیعی است که همواره بخشی از تحلیل‌های جامعه‌شناسانه درگیر و سرگرم مسائل اجتماعی و تامل در باب ریشه‌یابی این مسائل شود.
جامعه‌شناسی توضیح می‌دهد که فلان مساله تحت چه شرایطی ایجاد شده است و این موضوع به سیاستگذاران می‌تواند کمک کند تا تصمیمات بهتر بگیرند. جامعه‌شناسی بدین معنا به تعبیر دکتر جلایی‌پور دانشی راهگشاست. اما نمی‌توان انتظار داشت که مسائل به سادگی حل شوند برای اینکه دنیای سیاست اغلب نقشی بالادست نسبت به دنیای جامعه دارد و جامعه‌شناسان نیز دستشان اغلب برای ایجاد تغییرات مطلوب در زندگی مردم کوتاه است و هنگامی هم که وارد عرصه سیاست می‌شوند متاسفانه بیشتر در نقش کارگزار قدرت عمل کردند تا مصلح اجتماعی.
در پایان اگر ممکن است به اختصار درباره شکل و شرایط برگزاری همایش و محورهای جزیی‌تر آن و مباحثی که قرار است طرح شود، توضیح دهید.
در افتتاحیه همایش غیر از افرادی که در همایش مسوولیت دارند از جامعه‌شناسان برجسته جفری الگزندر با «عنوان جامعه‌شناسی از نگاه من به چه معناست؟» سخنرانی می‌کند و همین طور سخنرانی پرویز پیران را با عنوان «جامعه لحظه‌ای» خواهیم داشت که به شرح وضعیتی اینجا و اکنون جامعه ما می‌پردازد. در برنامه اختتامیه نیز به سخنرانی آصف بیات با عنوان «کنشگری و کاوشگری علمی: رابطه بین دانشگاه و عرصه عمومی» و علی میرسپاسی با عنوان «جامعه جامعه‌شناسان و مراقبت از ایران معاصر» گوش خواهیم داد. در مجموع طی ۴ روز همایش ۴۲ پنل خواهیم داشت که از میان آنها ۴ پنل گفت‌وگویی خواهد بود یعنی مبنای آن نه بر ارایه سخنرانی، بلکه گفت‌وگو و ۳ پنل دانشجویی خواهد بود .
در این میان ۳۶ پنل هم از میان موضوعات عمومی و محور ویژه ارایه خواهند داشت. در مجموع ۱۷۰ نفر از اصحاب علوم اجتماعی سخنرانی خواهند داشت. موضوعات پنل‌ها نیز متنوع خواهد بود از جنبش‌های اجتماعی، همبستگی اجتماعی، تحولات دینداری تا موضوعاتی ذیل جامعه‌شناسی اقتصادی و همچنین هوش مصنوعی، تحولات خانواده در ایران برخی موضوعات تخصصی‌تر خواهند بود به نظریه‌سازی و مفهوم‌پردازی در جامعه ایران اختصاص خواهند داشت و برخی دیگر قلمروهایی چون جامعه‌شناسی درمانی، جامعه‌شناسی تفسیری، جامعه‌شناسی ادبیات خواهد بود و آخر اینکه آینده جامعه ایران در چند پنل ویژه به بحث گذاشته خواهد شد. من بدین بهانه از همه علاقه‌مندان به مباحث اجتماعی دعوت می‌کنم که در این همایش شرکت کرده یا آن را به شیوه برخط گوش کنند.
۲۱۶۲۱۶