به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، دکتر حسین عطار(دانشیار دانشگاه آزاداسلامی واحدعلوم و تحقیقات) نوشت: با الهام از مفاهیم بنیادین فلسفه اخلاق اسلامی، می توان چارچوبی غنی و بومی برای اخلاق هوش مصنوعی طراحی کرد. این مقاله با تمرکز بر سه مفهوم «عدل»، «امانت» و «امر به معروف و نهی از منکر»، راهکارهای عملی برای طراحی، توسعه و نظارت بر سیستمهای هوش مصنوعی پیشنهاد میدهد. مفاهیم اسلامی نه تنها با اصول جهانی در تضاد نیستند، بلکه میتوانند عمق، غنا و راهکارهای عملی منحصربهفردی ارائه دهند.
با گسترش هوش مصنوعی و نفوذ آن در ابعاد گوناگون زندگی انسانی، از اقتصاد و آموزش گرفته تا امنیت و پزشکی، این پرسش مطرح میشود که آیا این فناوری صرفاً ابزاری خنثی است، یا حامل ارزشها و جهتگیریهای خاصی نیز میتواند باشد؟ از همینرو، تزریق اصول اخلاقی به فرایند طراحی، آموزش و بهکارگیری هوش مصنوعی ضرورتی اجتنابناپذیر است. در این میان، یکی از دغدغههای مهم جوامع اسلامی، پیادهسازی نظاممند اصول و ارزشهای اخلاق اسلامی در این فناوریها است؛ به نحوی که ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی در تضاد با تعالیم دینی و مبانی معرفتی اسلام قرار نگیرند.
چیستی اخلاق اسلامی
اخلاق اسلامی، نه صرفاً مجموعهای از توصیههای فردی، بلکه نظامی معرفتی است که بر مبانی جهانشناختی، انسانشناختی و غایتشناختی خاصی استوار است. برخلاف مکاتب اخلاقی مدرن که عمدتاً انسانمحور، سودمحور یا نتیجهگرا هستند، اخلاق اسلامی توحیدمحور است (مبنای هستیشناسانه آن بر باور به خالق یکتا مبتنی است)؛ غایتمدار است (هدف نهایی انسان، قرب الهی و سعادت اُخروی است)؛ و ارزشمدار است (رفتار نیک، امری مطلق نیست مگر در پرتو رضایت الهی).
از نگاه قرآن، انسان «خلیفةالله» بر زمین است پیامبر اسلام (ص) نیز یکی از اهداف رسالت او تکمیل کنندگی اخلاق بوده است. بنابراین، اخلاق اسلامی چارچوبی جامع است که میتواند بر فناوریهای نوین نیز سایه افکند.
راهبردهای کلان برای تزریق اخلاق اسلامی در هوش مصنوعی
تدوین چارچوب مفهومی: قبل از هرگونه پیادهسازی فنی، باید «چارچوب مفهومی اخلاق اسلامی برای هوش مصنوعی» تدوین شود. این چارچوب باید شامل موارد زیر باشد: تعاریف بنیادین (هوش، اختیار، مسئولیت، اخلاق، نیت)، اصول کلیدی اخلاق اسلامی قابل اعمال در فناوری، مرزهای شرعی در استفاده از هوش مصنوعی، و حوزههای دارای اولویت شرعی (مانند حفظ کرامت، عدالت، جلوگیری از فساد).
بومیسازی فناوری با ملاحظات شرعی: طراحی سیستمهای هوش مصنوعی بهگونهای که با بسترهای فرهنگی، حقوقی و دینی جوامع اسلامی سازگار باشد، مستلزم: طراحی الگوریتمهای پالایش محتوا مطابق با احکام اسلامی؛ اعمال محدودیتهایی در تولید محتوا توسط مدلهای زبانی یا تصویری (برای مثال جلوگیری از تولید تصاویر نامناسب یا محتوای خلاف شرع)؛ و احترام به حریم خصوصی و عدم تجسس در دادههای کاربران بدون مجوز شرعی یا قانونی.
نهادسازی و حکمرانی اخلاقی: برای تحقق عملی این امور، نیاز به نهادهای ناظر با رویکرد شرعی داریم که بتوانند بر توسعه و کاربرد هوش مصنوعی در کشورهای اسلامی نظارت داشته باشند؛ استانداردهای اخلاق اسلامی را تدوین و به رسمیت برسانند؛ تعامل بینالمللی داشته باشند، اما از مرزهای ارزشی خود عبور نکنند.
جهانشمول بودن چالشهای اخلاقی هوش مصنوعی
چالشهای اخلاقی هوش مصنوعی نه تنها به یک کشور یا فرهنگ محدود نمیشود، بلکه ماهیتی جهانی دارد. مسائلی مانند حفظ حریم خصوصی، تبعیض در الگوریتمها، مسئولیتپذیری در تصمیمات ماشینی، و تأثیرات اجتماعی-اقتصادی، همهجا مطرحاند. بنابراین، اصول اخلاقی در هوش مصنوعی باید به گونهای طراحی شوند که در تمامی فرهنگها و نظامهای ارزشی قابل پذیرش باشند. این جهانشمول بودن به معنای شناخت مشترک ارزشهای انسانی بنیادین و التزام به آنها در توسعه و کاربردهای هوش مصنوعی است.
عدل در هوش مصنوعی
عدالت یکی از اصول بنیادین اخلاق است. در هوش مصنوعی، عدالت به معنای عدم تبعیض، توزیع عادلانه فرصتها و مسئولیتها و شفافیت در تصمیمات ماشینی است. الگوریتمها نباید منجر به تبعیض بر اساس جنسیت، نژاد، قومیت، مذهب یا طبقه اجتماعی شوند. علاوه بر این، عدالت ایجاب میکند که مزایا و معایب هوش مصنوعی به شکل متوازن در سراسر جوامع توزیع شود و دسترسی به این فناوری برای همه اقشار فراهم گردد.
بنابراین، یک سیستم عادلانه هوش مصنوعی تنها به دنبال کاهش تعصب آماری نیست، بلکه به دنبال ایجاد تعادل و رفع ضرر است. این سیستم باید برای همه ذینفعان، به ویژه گروههای محروم، منصفانه باشد و نتایج آن منجر به ایجاد توازن در جامعه شود.
امانت در هوش مصنوعی
انسان خلیفه خداوند بر زمین است و جهان و نعمتهایش را به امانت نزد او نهادهاند. در زمینه هوش مصنوعی، امانت شامل محافظت از دادههای شخصی کاربران، اطمینان از صحت دادهها، و جلوگیری از سوءاستفادههای احتمالی است. توسعهدهندگان و سازمانهای فعال در این حوزه باید مسئولیت اخلاقی خود را در قبال اطلاعات و تصمیمات هوش مصنوعی به طور کامل به عهده بگیرند و این امانت را به عنوان یک اصل اساسی حفظ کنند.
دادهها، مدلها و قدرت تصمیمگیری هوش مصنوعی یک امانت هستند. توسعهدهندگان، شرکتها و حکومتها امین این فناوریاند و باید از دادهها محافظت کنند (حریم خصوصی)، از آن سوءاستفاده نکنند، آن را در مسیر خیر و صلاح بشریت به کار گیرند و در قبال نتایج آن پاسخگو باشند.
امر به معروف و نهی از منکر در هوش مصنوعی
در زمینه هوش مصنوعی، امر به معروف به معنای تشویق به استفاده از فناوری در مسیرهای اخلاقی و سازنده است، و نهی از منکر به معنای جلوگیری از کاربردهای مخرب و نادرست این فناوری. این اصل یک مسئولیت جمعی است و تنها به حکومت محدود نمیشود. جامعه دانشگاهی، مدنی و دینی نیز موظف است بر کارکرد هوش مصنوعی نظارت داشته باشد.
این امر میتواند در دو سطح محقق شود:درونی: توسعهدهندگان موظف باشند خطاها و تعصبات سیستمهای خود را شناسایی و رفع کنند. بیرونی: جامعه مدنی و علمی حق بازرسی، نقد و افشای خطاها و سوگیریهای سیستمهای هوش مصنوعی را داشته باشد.ایجاد مکانیزمهای شفاف برای گزارشدهی و پاسخگویی، جلوهای از تحقق این اصل در عرصه فناوری است.
نتیجهگیری
تزریق اخلاق اسلامی در هوش مصنوعی، پروژهای بزرگ، پیچیده و بسیار ضروری است. این پروژه نه صرفاً امری فنی، بلکه یک تلاش تمدنی است؛ برای آنکه فناوریهای آینده با روح و ارزشهای اسلامی هماهنگ باشند و نه در تقابل با آنها. برای تحقق این مهم، تعامل میان حوزههای علمیه، دانشگاهها، نهادهای سیاستگذار و شرکتهای فناوری اجتنابناپذیر است.
چالشهای اخلاقی هوش مصنوعی به دلیل ماهیت جهانشمول و تأثیر عمیق آن بر زندگی انسانها، نیازمند چارچوبهای اخلاقی متعالی و فراگیر است. عدالت، امانت و امر به معروف و نهی از منکر، به عنوان سه رکن اساسی اخلاق، میتوانند پایهای برای توسعه و کاربردهای مسئولانه هوش مصنوعی باشند.
این اصول، ضمن احترام به تفاوتهای فرهنگی و اجتماعی، میتوانند تضمینکننده رشد پایدار و انسانی این فناوری باشند و در عین حال سهمی ماندگار در ارتقای گفتمان جهانی اخلاق فناوری ایفا کنند.