عرفان خسروی :در خلال چند ده میلیون سال پایانی دوران دایناسورها، خیلی از دایناسورها مثل استگوسورها (دایناسورهایی با صفحه‌ها و تیغ‌های بلند روی پشتشان) دیگر روی زمین وجود نداشتند و دایناسورهایی مثل سوروپودها (دایناسورهای گردن‌دراز غول‌آسا) خیلی کم شده بودند و حیواناتی نادر و کم‌یاب محسوب می‌شدند. اما در عوض گروه‌های جدیدی از دایناسورها شروع به پیدا شدن کردند که مهم‌ترین آن‌ها از نظر تنوع سراتوپس‌ها یا دایناسورهای شاخدار بودند. سراتوپس‌های ابتدایی که در اوایل دوره کرتاسه می‌زیستند، حیواناتی کوچولو (یک متری)، دوپا و سریع بودند که منقاری طوطی‌مانند داشتند و شاخ‌های کوتاهی (شبیه شاخ بچه کرگدن) روی دماغ و گونه‌های آن‌ها روییده بود. طی چند میلیون سال از نسل این حیوانات گیاه‌خوار که منقارهایی طوطی‌مانند داشتند، دایناسورهایی پیدا شدند که رفته‌رفته شاخ‌های بزرگ‌تر، وزن سنگین‌تر و ظاهری کرگدن‌مانند پیدا کردند. اگر چه دایناسورهای شاخدار فقط و فقط در آمریکای شمالی و شرق آسیا زندگی می‌کردند (یعنی بقیه قاره‌های دنیا از نعمت وجود آن‌ها بی‌نصیب بودند) اما آن‌قدر مشهور هستند که مردم همه جهان آن‌ها را می‌شناسند. الگوی شاخ‌های این دایناسورهای کرگدن مانند در هر گونه منحصر به فرد بود و با گونه‌های دیگر تفاوت داشت (همان‌طور که امروز شاخ انواع گاوسانان از قبیل پازن و مارخور و قوچ و گاو و بوفالو و... شکلی متفاوت دارد) اما به طور کلی آن‌ها دو الگوی اصلی برای شاخ‌هایشان داشتند. یک گروه از آن‌ها شاخ‌های بزرگ بالای چشم‌ها و بینی‌شان داشتند و یقه استخوانی پس‌گردنشان شاخ بزرگی نداشت. یک گروه دیگر هم بودند که بالای چشمانشان شاخ نداشتند و فقط روی نوک بینی و البته روی یقه استخوانی پس گردنشان شاخ‌هایی بلند داشتند. حالا دایناسور جدیدی یافت شده که ترکیبی از هر دو الگو را دارد: شاخ‌هایی روی یقه استخوانی پس گردنش، شاخ‌هایی بالای چشم‌هایش و نیز شاخی کرگدن مانند روی دماغش.
شرح عکس: زینوسراتوپس با پنج شاخ بزرگ که یکی روی دماغش، دو تا بالای چشمانش و دو تا هم بالای یقه استخوانی او بوده است، یکی از عجیب‌ترین و نیز قدیمی‌ترین دایناسورهای شاخدار است که هفتاد و هشت میلیون سال پیش در کانادا می‌زیسته است.
دانشمندان نام این دایناسور را Xenoceratops (زینوسراتوپس) نهاده‌اند که به معنی «سراتوپس بیگانه» یا «سراتوپس غریب» است. سراتوپس هم البته یعنی «صورت شاخدار». زینوسراتوپس حدود 6 متر طول داشت (تقریباً هم‌هیکل فیل بود)، دو تن وزن داشت و قدیمی‌ترین دایناسور شاخدار غول‌پیکر شناخته‌شده در کاناداست. جالب است که سنگواره این دایناسور سال 1958/1337 کشف شده بود و پس از سال‌ها خاک‌خوردن در موزه، تازه شناسایی و توصیف شده است.
این دایناسور نقطه مهمی از فرگشت دایناسورهای شاخدار را در آمریکای شمالی نشان می‌دهد. ظاهراً هشتاد میلیون سال پیش بود که نخستین دایناسورهای شاخدار غول‌آسا از چین به آمریکای شمالی رسیدند و چون عرصه را از رقبا خالی دیدند هر گله‌ای از آن‌ها در گوشه‌ای از این قاره بکر به زادولد پرداخت و گونه‌های بی‌شماری از نسل آن‌ها فرگشت یافت. زینوسراتوپس یکی از پیشاهنگان این گونه‌های متعدد شاخدار آمریکایی بوده است. به ویژه این سنگواره از این لحاظ اهمیت دارد که تا کنون اطلاعات بسیار کمی درباره قدیمی‌ترین نمونه‌های دایناسورهای شاخدار در آمریکای شمالی داشته‌ایم.
آیا کرگدن از نسل این دایناسورهاست؟
بد نیست به این پرسش درباره فرگشت این دایناسورها هم اشاره کنیم. همان‌طور که می‌دانیم کرگدن یک پستاندار است. این دایناسورها (و همه دایناسورهای دیگر) اما از تبار خزندگان هستند. وقتی می‌گوییم کرگدن یک پستاندار است، یعنی از تبار گروهی از جانداران است که مجموعاً پستانداران نامیده می‌شوند. به عبارت دیگر کرگدن از همان نسل پستانداران دیگر است و نسلش به یک عده خزنده کرگدن‌مانند بازنمی‌گردد. سراتوپس‌ها یا دایناسورهای شاخدار هم خزنده هستند، یعنی از یک تبار دیگر فرگشت یافته‌اند. شباهت آن‌ها با کرگدن‌های امروزی به خاطر شباهت شیوه زندگی آن‌هاست، نه رابطه خویشاوندی.
5353