نخستین عمل جراحی مغز در حالت بیداری در سال 1986 میلادی انجام شد. بعد از ان این عمل به صورت روتین پیش نرفت و مشخص نیست که چند عمل دیگر انجام شد اما مشهورترین عملی که پزشکان استرالیایی انجام دادند و خبر آن بسیار سروصدا کرد. مربوط به یک راننده اتوبوس به نام «جان جیمز» است. او در حالی که یک سوراخ 5/1 سانتی‌متری در روی سرش داشت، کاملاً هوشیار بود و با پزشکان صحبت می‌کرد.
حدود یک سال بعد، زمانی که هیچ‌کس حتی فکرش را هم نمی‌‌کرد تیم پزشکی متشکل از دکتر شریفی - جراح مغز و اعصاب - دکتر کامران متقی- متخصص بیهوشی - و پرستاران اتاق عمل بیمارستان لقمان، نخستین عمل جراحی مغز در حالت بیداری برای اولین‌بار در ایران صورت گرفت.
آقای دکتر متقی شما به عنوان متخصص بیهوشی در این عمل حضور داشتید، چطور شد که تصمیم گرفتید اولین جراحی مغز بدون بیهوشی ایران را انجام بدهید؟
معمولاً عمل‌های جراحی مغز برای برطرف کردن ضایعاتی که در مغز وجود دارد انجام می‌شود و در همین زمان ممکن است مشکلات زیادی را به وجود بیاورد، این مشکلات زمانی بغرنج‌تر می‌شود که ضایعات مغزی یا کانون تشنج، نزدیک به مراکز حیاتی باشند.
منظورتان از مراکز حیاتی، مراکزی است که آسیب دیدن آنها موجب پایان حیات و مرگ می‌شود؟
نه منظور از مراکز حیاتی، تنها نقاطی که به حیات انسان مربوط می‌شود نیست، بیشتر مقصودمان مراکزی است که اگر در آنها مشکلی پیش بیاید، شخص ممکن است دیگر ن تواند دستش را تکان دهد یا مثلاًپایش مشکل پیدا می‌کند از این جهت که پزشک تمام سعی خودش را می‌کند تا این مراکز آسیبی نبینند.
البته ما تنها به امن نگه داشتن این مراکز اکتفا نمی‌کنیم، ما در طول عمل بدون بیهوشی بیمار را از نظر شنوایی و گفتاری هم چک می‌کنیم چون بیمار زمانی که به هوش است می‌تواند صحبت کند و اگر مشکلاتی پیش بیاید پزشک به سرعت متوجه می‌شود.
پس مهم‌ترین دلیل انجام عمل بدون بیهوشی این است که بتوان بیمار را در طول عمل جراحی دائماً چک کرد؟
بله. علت عمده این است که شخص کمترین آسیب را در زمان جراحی ببیند.
بیماری که نخستین عمل جراحی مغز در حالت بیداری روی او انجام شد چه ویژگی‌های خاصی داشت که تصمیم گرفته شد به این صورت عمل شود؟
دکتر شریفی که مسئولیت این عمل جراحی را برعهده داشتند (البته نیمی از موارد را دکتر محمد صمدیان انجام داده‌آند) بیمار مبتلا به صرعی داشتند که تشنج مقاوم به درمان داشت یعنی اصلاً به دارو واکنش نشان نمی‌داد و نمی‌شد به هیچ‌وجه حملات صرعی‌اش را کنترل کرد.
دکتر شریفی بررسی کردند و با تیم همراه به این نتیجه رسیدیم که کانون تشنج‌ها، در محلی قرار گرفته است که با بی‌احتیاطی ممکن است حرکت پای راست شخص مختل شود، به همین دلل تنها راهی که منطقی به نظر می رسید این بود که بتوانیم بیمار را در حالت بیداری عمل کنیم تا هر وقت که لازم شد بتوانیم دست و پایش را چک کنیم.
در آن زمان این عمل برای اولین‌بار در ایران انجام می‌شد و حتی اگر اولین عمل هم نبود جراحی مغز در حالت بیداری بسیار ترسناک به نظر می‌رسد. چطور توانستید بیمار را برای انجام این عمل راضی کنید؟
خوشبختانه آقای عبدالخالف که اولین بیمار ما به حساب می‌آمدند، جوان بودند و همکار خیلی خوبی با تیم جراحی داشتند، قبل از عمل به ایشان توضیح دادم که اگر در بیهوشی کامل عمل شوند، ممکن است با معلولیت پای راست مواجه شوند اما اگر بتوانیم او را بیدار و هوشیار نگه داریم، خطر این معلولیت به مراتب کمتر خواهد شد.
چه زمانی بیمار بیدار می‌شود؟
بیمار در شروع عمل بیهوش می شود اما زمانی که به نقطه حساس می‌رسیم، یعنی انجایی که ممکن است بیمار در صورت اسیب دیدن آن نقطه با مشکل روبه‌رو شود، باید او را بیدار کنیم.
به‌نظر می رسد عمل بیمار در این حالت بسیار دشوار و پراسترس باشد، آن چیزی که من عنوان یک فرد عادی می‌توانم در ذهنم مجسم کنم مثل موتور ماشینی است که روشن است و در آن حالت باید این موتور تعمیر شود؟
خیلی. زمانی که بیمار بیدار می‌شود باید مراقب باشیم که تشنج نکند، دائماً باید علائم حیاتی اش چک شود، در این حالت اگر مثلاً بیمار با دیدن صحنه عمل، حالت تهوع پیدا کرده و استفراغ کند، کار خیلی سخت می‌شود.
مراحل چنین عملی به زبان ساده چطوری است یعنی چه اتفاقی می‌افتد و بیمار کی بیدار می‌شود؟
قبل از اینکه بیمار برای جراحی آماده شود، من به عنوان متخصص بیهوشی روند کار را برایش توضیح می‌دهم، در ابتدا که بیهوشی کامل است و پزشک جراح، استخوان جمجمه را می‌شکافد و آن را درمی‌آورد.
این قسمت بسیار دردناک است و حتماً باید بیهوشی وجود داشته باشد. بعد از اینکه پزشک به بافت مغز رسید کار تیم بیهوشی برای بیدار کردن بیمار شروع می‌شود. در این زمان، داروی بیمار قطع می‌شود. لوله‌های تنفسی را از د هان وی خارج می‌کنیم و بیمار را بیدار می‌کنیم، در این شرایط باید دائماً بالای سر او باشیم تا اگر مشکلی داشت با ما در میان بگذارد. زمانی که بیمار به هوش می‌اید و پزشک به کانون موردنظر می‌رسد ما سئوالات‌مان را از بیمار شروع می‌کنیم و به او می‌گوییم دست و پای موردنظرمان را تکان بدهد. به این شکل متوجه می‌شویم که ناحیه موردنظر اسیب ندیده است. صحبت با بیمار موجب می‌شود که قدرت تکلم او را هم مورد بررسی قرار بدهیم. گاهی با نزدیک شدن وسایل جراحی به کانون گفتاری، ممکن است قدرت تکلم بیمار از بین برود.
مورد بعدی مناسب نگه داشتن دمای بدن بیمار است. اگر بیمار سردش شود، بلرزد، سرفه کند و اتفاقی از این دست رخ دهد، صدمات جبران ناپذیری به وجود می‌آید.
زمانی که بیمار به هوش می‌آید، درد را حس می‌کند؟
خیر. همان‌طور که گفتم فقط برداشتن جمجمه کار دردناکی است بافت مغز حس ندارد و دردی را به شخص منتقل نمی‌کند.
فقط برای جراحی مغز این امکان وجود دارد که بیمار در حالت بیداری عمل شود یا عمل راحی در سایر نقاط بدون راهم می‌توان بدون بیهوشی انجام داد؟
برای بقیه عمل‌ها نیاز به هوشیار بودن بیمار نیست. مثلاً زمانی که شخص پیوند کلیه می‌شود، پزشک از طریق ادرار و کار کرد کلیه می‌تواند وضعیت بیمار را بسنجد، در مورد اعضایی مثل کبد یا کلیه در زمان انجام جراحی نیازی به چک شدن نیست و به همین دلیل تنها مغز ا ست که باید با هوشیاری بیمار عملکردش در هنگام انجام عمل بررسی شود.
البته جراحی مغز هم زمانی به هوشیاری نیاز دارد که پزشک تشخیص دهد خطر معلولیت پیش می‌آید، در غیر این صورت نیاز به هوشیاری نیست.
تا به حال پیش آمده است بیماری نیاز به عمل در حالت هوشیاری داشته باشد اما خودش قبول نکند که هوشیار عمل شود؟
بله. مواردی وجود داشته که خطر معلولیت برای بیمار خیلی جدی بوده. خطر معلولیت برای بیمار خیلی جدی بوده، خط معلولیت را به جا خرید اما قبول نکرده در حالت هوشیاری عمل شود.
دلیل‌شان چه بود؟
چنین بیمارانی طاقت استرس نداشتند، آنها حتی حاضر بودند معلولیت را به جان بخرند اما بااین استرس روبه‌رو نشوند.
چرا تا قبل از سال 87 که شما و دکتر شریفی اولین عمل در حالت بیداری را در ایران انجام دادید. این عمل انجام نشده بود؟
بیشتر به دلیل نبود امکانات بود. این عمل حتی در هند هم انجام می‌شد اما ما تجهزات لازم برای این کار را نداشتیم. برای انجام چنین عمل پیچیده‌ای، دستگاه مانیتورینگ برای تشخیص عمق بیهوشی و همین‌طور تجهیزات پیشرفته دیگری نیاز بود که من البته نمی‌دانم حتی در حال حاضر هم به غیر از بیمارستان لقمان در بیمارستان دیگری وجود دارد یا خیر.
30145