دکتر افشارسلیمانی*
سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه که به دعوت همتای ایرانی خود عصر روز سه شنبه 19 آذر به تهران سفر و عصر روز چهارشنبه 20 آذر به سفرش خاتمه داد، درطول اقامت در ایران علاوه بر دیدار و گفت‌وگو با محمدجواد ظریف وزیر خارجه، ازسوی رییس جمهور کشورمان نیز به حضور پذیرفته شد. دراین دیدارها پیرامون مسایل مورد علاقه طرفین درزمینه های دوجانبه، منطقه ای و بین المللی مذاکره وتبادل نظر صورت گرفت. وزرای خارجه دو کشور همچنین در یک نشست خبری مشترک به تشریح برخی محتوای گفت‌وگوهایشان پرداختند و به سوالات خبرنگاران پاسخ گفتند.
این سفر در حالی انجام شد که پیشتر برنامه اقدام مشترک میان ایران و 5+1 در ژنو در خصوص برنامه هسته ای ایران به امضاء رسیده بود و تفاسیری غیردوستانه نیز درمورد نبودن حق غنی سازی ایران در برنامه اقدام ژنو از سوی مقامهای آمریکایی در حال انجام بود و همینطور در مجلس نمایندگان و سنای آمریکا صحبتهایی پیرامون تشدید تحریمها علیه ایران صورت میگرفت. مهمتر از اینها این اولین سفر وزیر امورخارجه روسیه به ایران در دولت تدبیر وامید بود که مرحله ای نوین درعرصه سیاست خارجی را به بوته آزمایش گذاشته است که از عمده تبلور آن برقراری تماس مستقیم با امریکا و در نهایت عدم نهادن تخم مرغهای منافع ملی در سبد روسیه وچین می باشد و صد البته برغم واکنش مثبت مسکو به این رویکردِ تهران، نگرانیهایی نیز از نزدیکی مناسبات احتمالی تهران-واشنگتن دارد.
البته مرسوم است همه مسایل مورد مذاکره در دیدار مقامات عالیرتبه بویژه مقامهای سیاسی و امنیتی به بیرون درز نمی کند و تحلیلگران باید با شناخت از پیشینه مناسبات و رفتارشناسی طرف مقابل با حدس و گمانهایی نسبت به ارزیابی سفر، مذاکرات احتمالی و نتایج دیدار مبادرت نماید و مساعی لازم برای استخراج ناگفته ها و نانوشته ها از محتوای گفته ها و نوشته ها بنماید.
ناگفته مشهود است که با توجه به شرایط کنونی موضوعات مربوط به برنامه اقدام توافق شده ژنو در مورد فعالیت هسته ای ایران و چشم انداز نهایی مذاکرات هسته ای و تحولات سوریه با توجه به برگزاری نشست ژنو 2 در آینده نزدیک در صدر مذکرات لاوروف با روحانی و ظریف قرار داشته است و محتملا دیگر مسایل دوجانبه ای مهم انباشت شده از قبل و برخی مسایل مهم منطقه ای تحت الشعاع موضوعات مذکور قرار گرفته است.
به منظور ارزیابی اینکه چه نکاتی حداقل در مصاحبه مطبوعاتی دو وزیر از قلم افتاده و چشم انداز آتی روابط دو کشور چیست، ابتدا به اختصار به اظهارات مهم مهمان روسی و میزبان ایرانی وی و اهم سخنان حسن روحانی می پردازم، سپس به ناگفته ها و کم نوشته های این سفر خواهم پرداخت.
*اهم اظهارات لاوروف در کنفرانس مطبوعاتی مشترک:
-برهمکاری ایران و روسیه به صورت دوجانبه و در چارچوب سازمان شانگهای نیز تأکید داریم.
-گفتوگوهای ما در ادامه گفتوگوهای روسای جمهور دو کشور در بیشکک صورت گرفت، دورنمای بسیار خوبی برای توسعه روابط اقتصادی وجود دارد و توافق کردیم که هر چه سریع‌تر یازدهمین نشست کمیسیون مشترک اقتصادی دو کشور برگزار شود.
- از اینکه ارتباطات خوبی میان وزارتخانه‌‌های انرژی و اقتصادی دو کشور وجود دارد خرسندیم.
-بر گسترش روابط فرهنگی تأکید داریم زیرا گسترش این روابط به شناخت دو کشور از هم کمک میکند.
- ما علاقمند به ادامه همکاریها با ایران در زمینه انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای هستیم و از طرح‌های ایران برای احداث رآکتورهای جدید همچون راکتور بوشهر که با آب سبک کار میکند، آگاه هستیم و هیچ قطعنامه شورای امنیت، احداث چنین نیروگاهی را ممنوع نکرده است.
-درباره نشست ژنو و توافق حاصل شده بین ایران و 1+5 نیز گفت‌وگو شد و نتایج حاصله از جمله حق ایران برای انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای و از جمله غنی‌سازی گفت‌وگو شد. بسیار فشرده و هدفمند کار می‌کنیم تا به مرحله بعدی حل و فصل و عادی‌سازی این مسئله برسیم و این مسئله به طور کامل حل و فصل شود. البته نهایی شدن توافقات ژنو به شرایط مختلف بستگی دارد. توافقاتی که میان ایران و5+1 در ژنو صورت گرفت، باید توسط دو طرف اجرا شود؛ به خصوص تحریم‌هایی که خارج از چارچوب شورای امنیت علیه ایران وضع شده‌اند و این کار آغاز شده است. بازرسان آژانس به تهران سفر کرده و به بازدیدهای خود در چارچوب توافقات ژنو ادامه خواهند داد. کمیته‌ای که شکل می‌گیرد به این پروسه کمک میکند و رایزنی‌ها بین ایران و آژانس به حل و فصل مسائل و سوالات آژانس کمک میکند. مهم‌ترین مسئله این است که توافقات اجرایی شود و آنها را عملی کنیم و تفسیر دوباره‌ای به آنها ندهیم و البته به موازات آن لازم است رایزنی‌ها آغاز شود تا بتوانیم به توافق نهایی در این باره برسیم و نقطه پایانی به سوالاتی که در این باره وجود دارد، بگذاریم.
-ما در مذاکره با آقای ظریف بر لزوم همکاریها در زمینه‌های مختلف به خصوص همکاریهای منطقه‌ای تأکید کردیم تا منطقه‌ای باثبات را پیش رو داشته باشیم.
-همه کشورهای حاشیه دریای خزر باید به آماده‌سازی کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر و توافق در این زمینه کمک کنند. قبل از اجلاس سران کشورهای حاشیه دریای خزر که سال آینده در آستاراخان برگزار خواهد شد نشست هماهنگی وزرای خارجه برگزار خواهد گردید.
- استفاده از زور برای حل و فصل مسائل سوریه و شمال افریقا به هیچ عنوان پذیرفته نیست و ما نگران مسائل کنونی در سوریه هستیم و از توقف خونریزی در این کشور و حفظ حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی آن حمایت می‌کنیم و معتقدیم تمامی فرقه‌ها، گروه‌ها و مذاهب دارای حقوق برابر هستند و باید احساس اطمینان کنند و در پروسه سیاسی حضور داشته باشند. حضور تمام طرف‌های سوری و بازیگران خارجی که می‌توانند کمک کنند تا به نتایج مثبتی دست یافت، در نشست ژنو 2 ضروریست. حضور ایران در نشست ژنو دو و دعوت از آن برای حضور در این نشست بسیار مهم است .
- درمورد تهدید عربستان در خصوص اینکه اگر اسد بخواهد در انتخابات شرکت کند، اقدام جدی انجام خواهد داد، چیزی نشنیده‌ام. ابتکار ژنو 2 مورد حمایت جامعه بینالمللی و همچنین در قطعنامه 2118 شورای امنیت هم مورد حمایت قرار گرفته که با اجماع همه بوده است و همه اعضای جامعه بینالمللی موظف به اجرای آن هستند. البته برخی مواقع شنیده می‌شود که کشوری نسبت به برگزاری نشست ژنو دو رضایت ندارد، اما بالاخره این نشست باید برگزار شود و هر تلاشی برای عدم برگزاری آن عدم پایبندی به خواست جامعه بینالمللی خواهد بود.
ایران هم از جمله کشورهایی است که می‌تواند تأثیر زیادی در موضوع سوریه داشته باشد. سرنوشت سوریه باید توسط مردم این کشورتعیین شود، نباید در گفت‌وگوها بین سوری‌ها دخالت کرد و باید به آنها کمک کرد تا پشت میز مذاکره بنشینند و به توافق برسند. بسیار اهمیت دارد که نشست ژنو دو برای تحقق اعلامیه ژنو یک برگزار شود و امیدوارم جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از بازیگران اصلی در نشست ژنو دو شرکت کند.
-علاقمندیم که درباره افغانستان همکاری منطقه‌ای داشته باشیم تا ملت افغانستان بتوانند مشکلات‌شان را پشت سر بگذارند. تهدیدات تروریستی در افغانستان کم نشده و کشت و تولید مواد مخدر در حال افزایش است. ما و ایران باید به همسایه خود کمک کنیم تا این تهدیدات را برطرف و زندگی صلح آمیزی داشته باشند.
- ما در صدد گسترش روابط و افزایش همکاریها در خصوص مسئله عراق هستیم تا ثبات در این کشور برقرار و به برگزاری موفقیت‌آمیز انتخابات در این کشور کمک کند. وجود تروریسم در عراق بسیار نگران‌کننده است. هفت هزار نفر در سال جاری بر اثر عملیات تروریستی در عراق کشته شده‌اند که بسیار بیشتر از تعدادی است که در افغانستان کشته شده‌اند. ما و همکاران ایرانی علاقمندیم که نیروهای خود را برای کمک به تأمین ثبات در عراق بسیج کنیم.
*اهم اظهارات حسن روحانی، رییس جمهور کشورمان در دیدار با لاورف:
هدف ما رسیدن به روابطی استراتژیک و بسیار نزدیک با روسیه است. ایران همچون روسیه آماده رسیدن به توافق جامع بلندمدت میان دو کشور است که زمینه‌های همکاریهای دو جانبه، منطقه‌ای و بینالمللی را در بر بگیرد. در این دیدار که موضوعاتی چون ضرورت برقراری صلح و امنیت، مبارزه با تروریسم و افراطی‌گری، مسائل و چالشهای منطقه ای و تحولات سوریه و مذاکرات هسته‌ای ژنو مطرح شد.
در زمینه مذاکرات هسته‌ای ژنو، ایران همواره بر دو اصل تأکید دارد، اصل اول عدم پذیرش تبعیض و بهره‌مندی یکسان از تمامی حقوق مندرج در ان.پی.تی به خصوص حق غنی‌سازی در داخل خاک ایران و اصل دوم تأکید بر صلح‌آمیز بودن و صلح‌آمیز ماندن فعالیت‌های هسته‌ای ایران.
مفهوم توافقنامه ژنو، این است که تمام حقوق ایران از جمله حق غنی‌سازی در آن به رسمیت شناخته شده است و اگر کشورهایی بخواهند تفسیر دیگری از این توافق مطرح کنند، به اعتماد فی‌مابین و تلاش‌های اعتمادساز موجود لطمه وارد کرده‌اند.
بحث تروریسم و افراطی‌گری از مسایل مهم و مشترک بین دو کشور است که ضرورت دارد، همکاریهای دوجانبه برای مقابله با تمامی ابعاد آن گسترش یابد. حضور نیروهای خارجی سبب بی‌ثباتی و نا امنی در منطقه و گسترش تروریسم شده است، حضور نیروهای خارجی در منطقه از مشکلات بزرگی است که همواره مورد توجه ایران و روسیه بوده و ضرورت دارد تعاملات مشترک ما در این خصوص توسعه یابد.
*اهم سخنان وزیر خارجه روسیه در دیدار با روحانی :
هیچ اختلافی بین ایران و روسیه در تفسیر توافقنامه ژنو وجود ندارد. سفرهای مقامات روسی از جمله دیمتری راگوزین، معاون نخست وزیر روسیه در امور دفاعی و فضایی، گام‌های بلندی در جهت اجرایی شدن توافقات روسای جمهور دوکشور در بیشکک(درحاشیه نشست سران سازمان همکاریهای شانگهای که در اواخر مرداد برگزارشد) است.
روسیه پای‌بند به اجرای توافقات صورت گرفته بین رؤسای جمهور دو کشور در بیشکک است و من در این سفر نحوه اجرای کامل این توافقات را مورد بررسی قرار دادم.
طرفین توافق کردند دستور کار جامع نشست کمیسیون مشترک همکاریهای اقتصادی دو کشور را سریعاً تدوین کنند و روسیه آمادگی خود را برای استفاده از تمامی ظرفیت‌ها و امکاناتش در توسعه روابط با ایران به کار گیرد. همکاریهای منطقه‌ای و بینالمللی با ایران برای روسیه از اهمیت بالایی برخوردار است.
در خصوص تفسیر سند ژنو ما با ایران هیچ اختلاف نظری نداریم و در خلال مذاکرات آتی ۱+۵ همواره بر این امر تأکید خواهیم کرد، چرا که در دکترین سیاست خارجی روسیه به داشتن حق غنی‌سازی کشورها و فعالیت‌ها و فناوری صلح آمیز هسته‌ای در چارچوب قوانین بینالمللی تأکید شده است.
گفتنی است در این دیدار ابعاد گوناگون همکاریهای دو جانبه ایران و روسیه در زمینه‌های اقتصادی، صنعتی، تجاری، بانکی، فناوری‌های هسته‌ای، علمی و همکاریهای رسانه‌ای مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
*اهم اظهارات ظریف در کنفرانس مطبوعاتی مشترک:
گفتوگوهای خوبی در چند ماه گذشته درباره گسترش همکاریهای بین ایران و روسیه در زمینه ساخت راکتور و نیروگاه هسته‌ای وجود داشته و دو کشور در برخی موارد به رسیدن به توافق و اقدامات اجرایی بسیار نزدیک شده‌اند. محمد جواد ظریف در این نشست گفت: امیدواریم با گسترش همکاریها زمینه برای تأمین منابع متنوع انرژی در کشور را فراهم کنیم و از دستاوردهای انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای در بخش‌های مختلف از جمله تامین آب شیرین استفاده کنیم. نگاه و اولویت ما گسترش همکاریها با روسیه خواهد بود.نقش روسیه به عنوان دوست ایران در 1+5 بسیار برجسته بوده است .
روسیه در جلوگیری از وقوع یک بحران منطقه‌یی و حمله نظامی به سوریه نقش بسیار مثبتی داشته است و همکاری بسیار خوبی بین ایران و روسیه در این زمینه بوده است، صلح و امنیت در منطقه ما به ثبات بینالمللی کمک خواهد کرد.
همکاری درباره دریای خزر، همکاریهای اقتصادی دراز مدت دو جانبه، رایزنی درباره موضوعات مهم منطقه‌یی و همکاری درباره موضوعات هسته‌ای از مواردی بود که درباره بحث و توافق‌هایی کردیم. توافق شد برای ادامه مشورت‌های سیاسی ساز و کار و برنامه‌ریزی و زمان بندی تعریف کنیم تا این همکاریها بسیار گسترده‌تر از گذشته و به صورت مرتب و برنامه‌ریزی شده در مباحث مختلف جریان داشته باشد و مشورتها و دیدگاه‌های مشترک ایجاد کند.
رییسان کمیسیون مشترک ایران و روسیه تعیین شده‌اند. در موضوعات اقتصادی نیز رییسان دو طرف در کمیسیون مشترک تعیین شده است و به تصویب هیات وزیران رسیده است و آنها به زودی جلسه مشترک خود را برگزار خواهند کرد و به دنبال آن یازدهمین نشست کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و روسیه برگزار می‌شود و همکاریهای دراز مدت بین دو کشور با افق آینده دراز مدت برای روابط دو کشور بررسی می‌شود.
در مورد سوریه و کنفرانس "ژنو 2" و ضرورت بررسی راه‌کارها برای پایان دادن به خشونت در این منطقه و همکاری درباره آینده افغانستان و حضور موثرتر و فعال‌تر ایران در ترتیبات "شانگهای" و مسائل مربوط به اجرای "برنامه اقدام مشترک" که در گذشته نزدیک در ژنو بین ایران و 1+5 به توافق رسید و ضرورت پیگیری اجرای این مرحله و همکاری نزدیک ایران و روسیه برای شکل دادن به تفاهم نهایی که مرحله دشوار آینده در مذاکرات بین 1+5 خواهد بود، در چند ساعت گذشته بین دو هیات بحث و تبادل نظر شد و در همه زمینه‌ها توافق کردیم، همکاری مشترک را آغاز و یا تقویت کنیم. بر اجرای توافقات گذشته درباره اس - 300 اصرار داریم، این موضوع در سفر اخیر معاون نخست‌وزیر روسیه به ایران مطرح شد و گفت‌وگوها درباره آن ادامه داشته است و کماکان ادامه خواهد داشت. امیدواریم با توجه به روابط بسیار خوب دو طرف و افق‌های بسیار جدی همکاری در حوزه‌های مختلف و
به صورت دراز مدت و راهبردی میان ایران و روسیه دو طرف بتوانند این موضوع را به نحوه قابل قبولی حل و فصل کنند.
ما اتفاق نظر داریم که هیچ راه‌حل نظامی برای سوریه وجود ندارد و حتما باید به دنبال راه‌حل سیاسی بود و سایرین باید به این روند با کمک به درک آن کمک کنند که تنها راه‌حل از طریق رسیدن به گفت‌وگوی سیاسی بدون پیش شرط است.این اصول، اصول کلی است که اکثر اعضای جامعه بین المللی به خصوص کشورهایی که در روند مذاکرات ژنو نقش داشته‌اند به صورت رسمی آن را پذیرفتند.
طرف های ایرانی و روسیه در جریان گفت وگو در خصوص برنامه هسته ای ایران بر لزوم اجرای توافق 24 نوامبر ژنو تاکید کردند.ˈاجرای این توافق امکان رفع نگرانی های جامعه جهانی درباره ماهیت برنامه هسته ای ایران را فراهم می کند و سند اصولی که در ژنو امضا شده است، دورنمای روشنی برای تحقق تمام حقوق ایران به عنوان عضو قرارداد منع انتشار سلاح های هسته ای ازجمله حق غنی سازی اورانیوم را می گشاید.
گفتگوهای مشروحی میان طرف های ایرانی و روس درباره مساله سوریه و راههای پایان دادن به بحران این کشور صورت گرفت، دو طرف تاکید کردند در شرایط کنونی هدف اصلی جامعه جهانی کمک به توقف خونریزی ها و خشونت ها در سوریه و پایان دادن به رنج ها و مشکلات مردم این کشور ازطریق آغاز گفتگوهای ملی و برگزاری کفرانس بین المللی ژنو۲ مطابق با توافقنامه ژنو است. با مقام های ایرانی درباره مساله افغانستان و برخی مسایل مهم بین المللی و منطقه ای نیز تبادل نظر انجام شد.
کلام آخر
ازگفته های مطبوعاتی لاوروف و بیانیه وزارت خارجه روسیه چنین برمی آید که مسکو درچارچوب برنامه اقدام ژنو بر حق غنی سازی ایران درمحدوده 5 درصد با محدودیتهای ملحوظ شده که میزان آن و تعداد سانتریفیوژها را نامحدود نمیداند و ایران را از استفاده از سانتریفیوژهای نسل جدید منع میدارد تاکید دارد.
همچنین دوطرف بر برگزاری نشست جدید کمیسیون مشترک دوکشور و اجلاس وزرای خارجه و سران کشورهای حاشیه دریای خزر و استمرار مشورتها وهمکاریها در مسایل مربوط به سوریه، عراق و افغانستان نیز اهتمام خواهند ورزید.
برغم همکاری در زمینه های فوق مسایلی در این سفر حداقل در کنفرانس مطبوعاتی مطرح نشد که به نوبه خود حایز اهمیت است.ازجمله اینکه به تحولات قفقاز شمالی و جنوبی، بویژه بحران قره باغ و آسیای مرکزی اشاره ای صورت نگرفت. همچنین علیرغم اینکه ظریف بر پیگیری اجرای قرارداد سیستم دفاع موشکی اس-300 از سوی روسیه تاکید کرد و همتای روسی اش کلمه ای در این خصوص بر زبان جاری نساخت.
نکته دیگر اینکه لاورف در حالی سخن از همکاری ایران با روسیه در چارچوب سازمان همکاریهای شانگهای به میان آورد که مسکو تاکنون مانع از عضویت دایمی ایران در این سازمان گردیده و ایران کماکان عضو ناظر وغیرتصمیم گیر این نهاد منطقه ای است. هرچند که درصورت نبودن خلاء استراتژیک در سیاست خارجی ایران اصولاٌ نیازی به عضویت ایران در این سازمان نیست. همچنین وزیر امورخارجه روسیه در حالی سخن از برگزاری نشست سران کشورهای خزری در سال آتی در آستاراخان نمود که ایران بواسطه رویکرد مسکو در قبال مسایل این دریا زیانهای زیادی دیده است. وانگهی درحالیکه تهران درقبال تحرکات سلطه طلبانه روسیه در قفقاز شمالی و جنوبی سیاست اغماض را پیشه کرده است اما مسکو نه تنها ما به ازای آن را نپرداخته بلکه در موارد زیادی از جمله ساخت و تکمیل نیروگاه بوشهر، فعالیت هسته ای ایران و همکاریهای نظامی و فنی به عنوان کارت بازی در راستای منافع خود بهره برداری کرده است. ازهمین رو اینک که دولت تدبیر و امید مصمم است با رویکردی واقع بینانه و کارشناسانه و متوازنانه در سیاست خارجی نسبت به تأمین حداکثری منافع ملی ایران اهتمام ورزد، ضروریست ضمن توجه به پیشینه روابط ایران و روسیه نسبت به تدوین استراتژی پویا در مناسبات با مسکو مبادرت ورزد تا مانع از استمرار روابطی شود که بیشتر منافع روسیه را تامین میکند تا ایران.
*سفیر اسبق ایران در آذربایجان و تحلیلگر ارشد مسایل منطقه‌ای و بینالمللی
5252