محمدعلی دستمالی
سفر احمد داوداوغلو نخست وزیر ترکیه به عراق و دیدار او با همتای عراقی اش حیدرالعبادی، از بسیاری جهات دارای اهمیت است و می تواند فصلی نو در روابط سرد عراق و ترکیه بگشاید.
داود اوغلو و العبادی، از دو ویژگی مشترک برخوردارند: آنان هر دو دارای صبغه و پیشینه ی دانشگاهی و آکادمیک هستند و در عین حال هر دو آنها به تازگی نخست وزیر کشور خود شده اند. شاید این ویژگی ها بتواند زمینه هایی برای تفاهم و تعامل بیشتر بین این دو چهره ی سیاسی - دانشگاهی خاورمیانه را به وجود بیاورد اما نباید از یاد ببریم که اختلافات و مشکلات فراوانی در حوزه ی روابط ترکیه و عراق وجود دارد و هنوز هم تنش های سیاسی و ادبیات تند دوران مالکی - اردوغان، بر روابط این دو کشور سایه افکنده است و از دیگر سو، یادآوری این نکته نیز اهمیت دارد که داوداوغلو نیز از زیر شنل اردوغان بیرون آمده و العبادی هم از کادرهای سیاسی مکتب نوری المالکی و ائتلاف قانون است. با این حال و با وجود این واقعیت ها، چنین به نظر می رسد که این دو کشور تاثیرگذار و مهم خاورمیانه، چاره ای غیر از حل اختلافات خود ندارند و باید هر چه زودتر یخ روابط خود را ذوب کنند.
از مهم ترین موانع و مشکلات مسیر عادی سازی و تقویت روابط عراق و ترکیه می توان به این مسائل اشاره کرد:
الف) موضوع معاملات نفتی اقلیم کردستان عراق و ترکیه، از مسائل مهمی است که روابط آنکارا - بغداد را به سوی پرتگاه برد. دولت مرکزی عراق معاملات مزبور را فاقد وجاهت قانونی دانسته و بر این باور است که این معامله از منظر حقوق بین الملل، قابل قبول نیست. نوری المالکی نخست وزیر وقت عراق در چندین سخنرانی خود، این اقدام کردها را قاچاق و سرقت نامید و علاوه بر دولت عراق، آمریکا نیز به این معاملات معترض شد. با این حال، ترکیه، همسایه ی خود عراق و متفق استراتژیک خود یعنی آمریکا را در مقابل عمل انجام شده قرار داده و اعلام کرد که بر اساس قانون اساسی عراق، 83 درصد از درآمدهای حاصله از فروش نفت شمال عراق را به بغداد و فقط 17 درصد آن را به اربیل می دهد. طی روزهای اخیر توافقاتی بین اربیل و بغداد به وجود آمده و قرار است دولت مرکزی عراق در قبال دریافت مقادیر کلانی از نفت کرکوک در دو وعده دو محموله ی پانصد هزار دلاری وجه نقد بلوکه شده ی بودجه ی اقلیم را پرداخت کند. با این حال، شواهد حاکی از آن است که این راهکار، حکم مسکّن را دارد و نمی توان آن را یک راهکار دائمی برای پایان دادن به اختلافات نفتی اربیل و بغداد دانست و در صورتی که این زخم یک بار دیگر سر باز کند، به راحتی روابط آنکارا - بغداد را نیز تحت تاثیر قرار می دهد.
ب) ترکیه و عراق در حوزه ی مبارزه با ترور دارای نگرش مشترک نیستند و دست کم در شرایط کنونی در دو جبهه ی متفاوت ایستاده اند. با وجود آن که ترکیه هنوز هم راضی نشده که در جبهه ی ائتلاف ضد داعش حضور جدی داشته باشد، اما سفر جو بایدن معاون رئیس جمهور آمریکا به ترکیه نشان داد که چانه زنی برای راضی کردن ترکیه هنوز هم ادامه دارد و این در حالی است که درک آنکارا از ماهیت داعش و اعمال تروریستی آن با رویکرد سران عراق تفاوت دارد و دو کشور نیاز به تفاهم و تعامل بیشتری در این حوزه دارند.
ج) داوداوغلو پیش ار حرکت به سوی عراق در یک گفتگوی مطبوعاتی اعلام کرد که ترکیه حاضر نیست میدان عراق را به دیگران واگذار کند و در این کشور می ماند. اگر چه در سخنان داوداوغلو، اشاره ی مستقیمی به یک کشور خاص وجود ندارد. اما کیست که نداند ترکیه در حوزه ی سیاسی، اقتصادی عراق، از دغدغه ی مهمی به نام رقابت با ایران برخوردار است و اگر چه در حوزه ی اقتصادی تا حد زیادی در این میدان برنده شده است اما در بعد سیاسی موازنات عراق، میزان نفوذ ترکیه و ایران را نمی توان با هم مقایسه کرد.
د) ماهیت روابط آنکارا - اربیل، در پاره ای از موارد، نگرانی های دولت مرکزی عراق را تشدید می کند. داوداوغلو در کنفرانس مطبوعاتی مشترک خود با مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان عراق اعلام کرد که 8 میلیارد دلار از 12 میلیادر دلار مبادلات تجاری عراق - ترکیه، به اقلیم کردستان عراق اختصاص دارد. این موضوع نشان می دهد که اقلیم، برای ترکیه به یک بازار بزرگ برای فروش کالا و صدور خدمات مهندسی تبدیل شده و در بعد سیاسی - امنیتی نیز ترکیه از چنان نفوذی در این منطقه برخوردار است که بعضا منجر به حمایت ضمنی آنکارا از گفتمان جدایی و استقلال کردها می شود.
باید دید در ماه های پیش رو، ترکیه برای حفظ بالانس ارتباط و همکاری، بین اربیل و بغداد، به چه شکلی رفتار می کند و دولت مرکزی عراق نیز در این میانه تا چه اندازه موفق به مدیریت روابط بین سه ضلع این مثلث می شود.
52261