بهنوش خرم‌روز: ما اغلب زلزله را با شدت آن در مقیاس ریشتر می‌سنجیم و انتظار داریم هر چه رقم آن بالاتر باشد،خرابی بیشتر و تلفات بیشتری را به جای بگذارد. در دی ماه امسال، زلزله 7 ریشتری در هاییتی، فاجعه‌ای انسانی به بار آورد. زلزله سه روز پیش شیلی، 8/8 ریشتر بود، یعنی نیرویی معادل 500 برابر زلزله هاییتی آزاد شده بود که در نگاه اول، باعث می‌شود فکر کنیم فاجعه دوباره‌ای اتفاق افتاده، اما گزارش آسیب‌ها و تعداد کشته‌شده‌ها بسیار با انتظار ما متفاوت است.
در روز 27 فوریه، یعنی هشتم اسفندماه، در ساعت 3:30 بامداد، زمین لرزه‌ای به شدت 8/8 ریشتر شیلی را لرزاند. این زمین لرزه پنجمین زمین لرزه بزرگ دنیا از سال 1900 محسوب می‌شود که 500 برابر زلزله 7 ریشتری که اوایل زمستان در هاییتی رخ داد، انرژی آزاد کرد. با این که شیلی و هاییتی هر دو ویران شدند، اما میزان تخریب در هاییتی شدیدتر بود تا جایی که تقریبا 230،000 نفر در این زمین لرزه کشته شدند. در حالی که تعداد کشته‌های گزارش شده در زلزله شیلی، فردای روز حادثه، 708 نفر بود که باز احتمال افزایش این رقم وجود دارد. اما چرا نتایج این دو زلزله بسیار متفاوت است؟
اول این که چرا زلزله شیلی این قدر شدید بود؟
زلزله شیلی در منطقه 500 کیلومتری حدود مرز شیلی و پرو اتفاق افتاد، درست در جایی که صفحه ناکازاکا، پایین‌تر از صفحه آمریکای جنوبی در اقیانوس آرام شناور است. معمولا زلزله‌های بزرگ در چنین مناطقی اتفاق می‌افتند، از جمله زلزله بزرگ هندوستان در سال 2004/ 1383. اما به گفته راجر بیهام، زلزله‌شناس دانشگاه کلرادو، شیلی به طور خاص مستعد لرزش است، چون صفحه‌های زیرینش با سرعت جابه‌جا می‌شوند؛ حدود 80 میلیمتر در سال، در حالی که اغلب صفحه‌های زمین با سرعت 25- 70 میلیمتر در سال جابه‌جا می‌شوند.
در نتیجه در طول مرز طولانی و مستقیم صفحه، که در امتداد خط ساحلی است، گسل‌های زیادی پدید می‌آیند که آمادگی لغزش همزمان بر اثر یک حرکت را دارند و بدین ترتیب انرژی فراوانی آزاد می‌شود. بزرگ‌ترین زمین‌لرزه‌ای که تاکنون ثبت شده، در سال 1960 در همین منطقه و به بزرگی 5/9 ریشتر اتفاق افتاده است. با این وجود، انتظار می‌رفت که در زلزله اخیر، مرکز زلزله تخریب شود.
پس چرا زلزله‌ای 500 برابر شدیدتر از زلزله هاییتی، خرابی‌های کم‌تری به بار آورده است؟
زلزله‌های بزرگ‌تر، مناطق بزرگ‌تری را تحت تاثیر قرار می‌دهند اما لزوما ساختمان‌های بیشتری را تخریب نمی‌کنند. از طرفی، زلزله‌های مناطقی از این نوع، در خط ساحلی اتفاق می‌افتند و نیروی لرزش به سرعت با فاصله گرفتن از مرکز، کاهش می‌یابد. بنابراین، می‌توان گفت یک زلزله شدید و نزدیک، خیلی بیشتر از یک زلزله بسیار شدید با کمی فاصله، آسیب می‌رساند و تخریب می‌کند.
به علاوه زمین‌لرزه شیلی خیلی عمیق بود در حالی که زمین‌لرزه هاییتی به نسبت سطحی بود. همان طور که فاصله عرضی باعث کاهش شدت و اثر نیروی زمین‌لرزه می‌شود، فاصله عمودی از گسل هم باعث انتقال نیروی کم‌تر می‌شود.
عامل دیگر، سرعت لرزش زمین است. به گفته امیل اوکال، فیزیک- زمین‌شناس دانشگاه شمال غرب اوانستون، زلزله‌های بسیار بزرگ اغلب باعث لرزش‌های کندتر و طولانی‌تر می‌شوند در حالی که لرزش‌های برای مثال با فرکانس یک هرتزی هستند که دیوارها را تخریب می‌کنند. در واقع، در چنین زلزله‌هایی، با این که مساحت بیشتری از زمین تحت تاثیر قرار می‌گیرد، اما لزوما شدت افزایش پیدا نمی‌کند.
تا چه حد قوانین ساخت ساختمان‌ها در تعداد کشته‌شده‌ها تاثیر داشته‌اند؟
در هاییتی، فقدان قوانین مناسب ساختمانسازی، بسیاری از ساختمان‌ها را به اسلحه کشتار مردم تبدیل کرد. در حالی که، قوانین ساختمانسازی شیلی در حد قوانین کالیفرنیاست. در واقع در تعیین میزان خطرناک بودن یک زلزله، دو عامل اهمیت دارند: یکی از آن‌ها کاری است که زمین انجام می‌دهد و از دست ما خارج است. اما عامل دیگر، میزان آسیب‌پذیری ساختمان‌ها است که به ما بستگی دارد. شیلی زلزله‌های متعددی را تجربه می‌کند، اما با مهندسی خوب و طراحی خاص ساختمان‌هایش، آسیب‌پذیری آن‌ها را در برابر زلزله بسیار کاهش داده است. حتی با این وجود هم، زمان زیادی طول می‌کشد تا شیلی بازسازی شود.
در مقایسه سونامی‌های این دو زلزله چه می‌توان گفت؟
هر دو زلزله سونامی‌های مرگباری را پدید آوردند، به طوری که در هاییتی باعث مرگ 3 نفر و در شیلی باعث مرگ 16 نفر شد. طول موج‌های سونامی هاییتی تا 3 متر هم رسید. در زلزله شیلی هم، در ساحل شیلی امواج تا 34/2 متر ارتفاع داشتند و در جزیره رابینسون کروزوئه که در 700 کیلومتری ساحل واقع شده، امواج 3 متری دست کم جان 3 نفر را گرفت. به علاوه امواج ناشی از زلزله شیلی در اقیانوس آرام باعث هشدار تخلیه در هاوایی شد. در زلزله 1960، سونامی باعث مرگ 61 نفر در شهر ساحلی هیلو و در مجموع 200 نفر در سواحل ژاپن، هاوایی و فیلیپین شد. اما سونامی اخیر، کوچک‌تر بود، امواج کوتاه‌تر از 5/1 متر بودند و خسارتی را در هاوایی یا ژاپن به بار نیاوردند. گفته می‌شود این سونامی بسیار متمرکز بوده و با افزایش فاصله، نیرو و طول موج‌هایش به شدت کاهش یافته است.
در انتظار فعالیت‌های آتشفشانی
اما بعد از این زلزله بزرگ، نگرانی دیگری که وجود دارد به فعالیت‌های احتمالی آتشفشانی مربوط می‌شود. به گفته دیوید پایل، آتشفشان‌شناس دانشگاه آکسفورد، طی 12 ماه آینده انتظار انفجارهای آتشفشانی ناگهانی می‌رود.
چارلز داروین از اولین افرادی بود که به ارتباط زلزله‌های بزرگ و افزایش فعالیت آتشفشان‌ها اشاره کرد. وی در نوشته‌هایش به زلزله بزرگی در سال 1835 در سواحل شیلی اشاره کرده که باعث فعالیت مجدد آتشفشان‌های خاموش و افزایش فعالیت آتشفشان‌های فعال شده است.
سال گذشته، پایل و همکارانش این رابطه را تایید کردند. آن‌ها به این نتیجه رسیدند که به دنبال زلزله 3/8 ریشتری سال 1906 و زلزله 5/9 ریشتری سال 1960، طی یک سال در محدوده 500 کیلومتری مرکز زلزله، سه یا چهار آتشفشان فعال شدند.
زلزله این هفته شیلی درست روی همان گسلی اتفاق افتاده که زلزله مورد بررسی داروین در شیلی اتفاق افتاده بود. در حال حاضر پایل و سایرین به دنبال استفاده از سنجش‌های ماهواره‌ای از گرما و تغییر شکل زمین هستند و تمامی آتشفشان‌ها را زیر نظر دارند.
وی تاکید می‌کند که انتظار افزایش بخارات آتشفشانی را دارند و این مسئله برای ساکنین خطرناک نخواهد بود.