استان خراسان جنوبی به مرکزیت شهرستان بیرجند دارای مساحتی بالغ بر 82 هزار و 866 کیلومتر مربع بین مدار جغرافیایی 30 درجه و 32 دقیقه تا 34 درجه و 50 دقیقه عرض شمالی از خط استوا و 57 درجه و 57 دقیقه تا 60 درجه و 57 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است.
بر اساس تقسیمات کشوری استان خراسان جنوبی در سال 83 تشکیل شد و در حال حاضر دارای 11 شهرستان است.
شهرستان بیرجند با وسعت 31 هزار و 704 کیلومتر مربع در شرق ایران و در فاصله حدود 500 کیلومتری از مرکز استان‌های خراسان رضوی ، سیستان و بلوچستان، کرمان و یزد قرار دارد و این شهرستان از شمال به قاین، از جنوب به نهبندان و استان کرمان، از غرب به سرایان و طبس و از شرق به شهرستان درمیان محدود می‌شود و دارای دو بخش مرکزی و خوسف است.
شهرستان بیرجند، اولین شهر در ایران است که در سال 1302 هجری شمسی (قبل از تهران) از لوله کشی آب شهری برخوردار شد و بنگاه آبلوله بیرجند به عنوان اولین سازمان آبرسانی در ایران شناخته می‌شود.
مدرسه شوکتیه بیرجند؛ سومین مدرسه آموزش به سبک جدید
مدرسه شوکتیه بیرجند، بعد از دارالفنون و رشدیه تبریز سومین مدرسه آموزش به سبک جدید است و به علت موقعیت سیاسی و استراتژیک بیرجند، سومین فرودگاه کشور در سال 1312 پس از قلعه مرغی و بوشهر، در این شهر ساخته شد و تا پیش از جنگ جهانی دوم دو کنسولیاری انگلستان و روسیه در این شهر مشغول فعالیت بوده اند.
پیشینه تاریخی بیرجند
بر اساس کتیبه‌های هخامنشی و نوشته‌های مورخان یونانی، قهستان خاستگاه یکی از اقوام ایرانی بنام ساگارت و بخشی از چهاردهمین ساتراپ هخامنشی به شمار می آمده و همچنین کتیبه کال چنگال نشان دهنده اهمیت منطقه است و در عهد ساسانی نیز قهستان از ایالات آباد و معتبر بوده است.
سنگ نگاره‌های لاخ مزار در روستای کوچ بیرجند حاوی نوشته‌هایی به خط پهلوی ساسانی است که در آنها نام آخشنواز پادشاه هپتالی و قباد پادشاه ساسانی به چشم می‌خورد و پس از فتح قهستان توسط اعراب در سال 29هجری قمری قهستان توسط والیان خلفا اداره می‌شد و تا سال 259هجری قمری در سیطره عباسیان بود و مدتی نیز جز قلمرو صفاریان و امرای محلی سیستان بود.
از زمان حسن صباح تا تهاجم سپاه هلاکوخان مغول این منطقه به یکی از مراکز عمده سیاسی فرقه اسماعیلیه تبدیل شد و تاریخ بیرجند در سده‌های اخیر یعنی از دوره صفویه به بعد با نام خاندان خزیمه علم در هم آمیخته است و در اواخر دوره صفویه با پیوستن امیر اسماعیل خان خزیمه به اردوی نادر حکومت منطقه قاینات به او تفویض شد.
جاذبه‌های تاریخی و گردشگری بیرجند
قلعه بیرجند؛ قلعه بیرجند بر فراز تپه ای طبیعی در خیابان جمهوری اسلامی بیرجند قرار گرفته و نقشه آن به شکل چهار ضلعی با چهار برج مدور در چهارگوشه و دو برج در دو ضلع غربی و شرقی است و این قلعه دارای دو درب ورودی در اضلاع شمالی و غربی بوده و مساحت آن حدود 2500متر مربع است.
ارگ کلاه فرنگی؛ این بنا در خیابان شهید مطهری بیرجند قرار دارد و با مساحت 677متر مربع به شکل زیگورات و مطبق ساخته شده است و ای بنا در زمان امیر معصوم خان حسام الدوله از حکام بیرجند در دوره قاجار ساخته شده است و همچنین مقرنسکاری و رسمی بندی‌های موجود در فضای حوضخانه از جمله تزئینات آن است.
مدرسه شوکتیه؛ این بنا به سبک تک ایوانی و در دو طبقه ساخته شده و بزرگترین حسینیه تاریخی بیرجند محسوب می‌شود و عناصر معماری آن شام دوسر در ورودی با تزیینات مقرنسکاری، هشتی‌ها، دالان‌های منتهی به صحن، صحن، حوضخانه، ایوان، گنبد خانه و حجره‌ها و رواق‌های اطراف صحن است واین بنا از سال 1326 هجری قمری کاربری مدرسه نیز داشته است.
باغ عمارت اکبریه؛ این مجموعه اکنون در انتهای خیابان معلم بیرجند قرار دارد و در گذشته قسمتی از فضاها و اندرونی آن به خانواده علم اختصاص داشته و بخش مرکزی آن ویژه امور دیوانی و حکومتی بوده است و این مجموعه دارای اجزایی نظیر سر در ورودی، عمارت اصلی، باغ، اصطبل، استخر، بخش اداری است.
عمارت رحیم آباد؛ باغ و عمارت رحیم آباد به دلیل خصوصیات ویژه معماری و تزیینی و نحوه طراحی باغ ایرانی از جایگاه ویژه ای برخوردار است و این مجموعه از باغ، استخر، عمارت اصلی، انبارهای متعدد، حوض خانه، اتاق های خدمه و نگهبانی، اصطبل، حصار و برج های نگهبانی تشکیل شده است.
بند تاریخی دره؛ بند دره در 8 کیلومتری بیرجند و بر روی یکی از دره‌های رشته کوه باقران و به دستور امیر علم خان حشمت الملک در سال 1294 هجری قمری ساخته شده است و ارتفاع دیواره بند از کف دره حدود 15 متر و طول تاج آن 35 متر و عرض آن بین 3 تا 5 متر متغیر است.
مسجد چهار درخت؛ این مسجد از مکان‌های مذهبی مهم و مورد توجه مردم بیرجند است که در محل میدان چهار درخت قرار دارد و این مسجد دارای دو ورودی است که یک ورودی از محل میدان به صحن مسجد راه دارد و دیگری که در ضلع جنوب مسجد قرار گرفته به شبستان ستون دار منتهی می‌شود.
خراسان جنوبی سرزمین طلای سرخ
خراسان جنوبی پیشگام تولید زعفران و دومین قطب تولید جهانی زعفران بوده و به سرزمین طلای سرخ شهرت دارد و محصولات خاص منطقه جنوب خراسان شامزعفران، زرشک، آلوبخارا، عناب، سنجد، بادام، انار، انجیرو انگور است.