این روزها دیگر رسم عوض شده است؛ چه از همان موقع که دستگاه «میکرو» و «سگا» مهمان خانه‌ها شد و چه این سال‌ها که کنسول‌های «ایکس باکس» و «پلی‌استیشن» همبازی کودکان شده است. این دستگاه‌ها به گونه‌ای وارد زندگی کودکان و نوجوانان شده است که آنها را از جنب و جوش بین همسالان و همبازیان به انزوای خانه کشانده و فقط ساعت‌ها مشغول بازی‌هایی هستند که به شکل مستقیم و غیرمستقیم بر روانشان تأثیر می‌گذارند.
بازیهای بومی محلی در هر منطقه‌ای نشان دهنده غنای فرهنگی و تاریخی آن دیار است. شاید بی‌روا نباشد که بگوییم هر منطقه‌ای که دارای بازیهای محلی بیشتری است، فرهنگ غنی‌تری دارد.
«محمد حسین صائینی» جامعه شناس زنجانی بازیهای بومی محلی را معدن خرده فرهنگ‌های مثبت می‌داند که نسل حاضر باید با جست وجو و پرسش از منابع دیداری و داشته‌های شنیداری کهن‌سالان به آنها روی بیاورند تا عقبه خود را بهتر بشناسند.
این جامعه شناس معتقد است؛ از بین رفتن بازیهای محلی باعث به‌وجود آمدن مشکلاتی از نظر اجتماعی خواهد شد، چراکه وقتی خرده فرهنگ‌های گفته شده فراموش شوند در آنها خلأ احساس می‌شود و در نهایت برای جایگزینی این خلأ فرهنگ بیگانه ورود می‌کند. در کنار اینها از نظر اجتماعی، ارزش‌های عمومی از جهت فکر و ساختارهای جامعه و انسانی دچار تغییر می‌شوند.
صائینی علاوه بر مخاطرات اجتماعی که در پس فراموشی بازیهای بومی به وجود می‌آید، از نظر روان‌شناختی نیز خطرهایی متصور می‌شود.
وی در این خصوص می‌افزاید: در بازیهای محلی همواره شاهد ترانه‌های عاشقانه، ترویج فرهنگ محبت و وابستگی احساسی به خانواده و وطن هستیم. اما وقتی اینها به فراموشی سپرده شوند شاهد حضور مقتدرانه بازیهای رایانه‌ای خواهیم بود، بازی‌هایی که درون مایه‌ای با موضوعیت خشم، جنگ، دعوا و غیره دارند. این بازی‌ها پس از مدتی کوتاه ساختار شخصیتی کودکان را با تغییری منفی مواجه می‌کند که در نهایت آثار این تغییر مخرب در رفتارهای فردی را در جامعه با وسعت بیشتری خواهیم دید.
صائینی در زمینه بازیهای کامپیوتری با تأکید بر این‌که ذات این بازی‌ها ماهیتی مخرب دارند، اظهار می‌کند: بازیهای کامپیوتری در معنای مطلق دارای مشکلات فراوانی است. اگر این بازی‌ها را بومی سازی کنیم فقط بخشی از معضلات آن کاسته شده است، زیرا این بازی‌ها در هرحالتی تحرک و شادابی را از کودکان و نوجوانان می‌گیرد.
احیا در صورت اعتبار
رئیس هیات بازیهای عشایری و روستایی استان بازیهای محلی از جمله مراسم خاص هر منطقه را معرف آیین و رسوم آن جا می‌داند که به صورت نسل به نسل و سینه به سینه منتقل می‌شود.
«داود ارفعی» در خصوص از بین رفتن بازیهای بومی محلی زنجان به همشهری می‌گوید: نه تنها این بازی‌ها، بلکه غذاهای سنتی زنجان نیز از یادها رفته است. بسیاری تلاش می‌کنند در فصول مختلف سال با اجرای مسابقاتی به صورت جشنواره‌ای بازیهای بومی را بین روستاییان و همچنین جوامع شهری احیا کنند اما رواج فرهنگ‌های محلی مستلزم اعتبارات مالی است.
وی برگزاری بازیهای محلی به صورت جشنواره‌ای را بهترین راه برای ترویج این نوع بازی‌ها به شکل صحیح آن می‌داند ولی به شرط وجود بودجه، چرا که بسیاری از بازی‌ها به دلیل این‌که از پس هزینه‌هایش نمی‌توان برآمد به شکل مسابقه‌ای برگزار نمی‌شوند.
رئیس هیات بازیهای عشایری و روستایی استان با تأکید بر این‌که امکان اجرایی شدن فراتر از 70 درصد تقویم ورزشی(برنامه اجرایی هیات در طول سال) به دلیل مشکلات مالی وجود ندارد، اظهار می‌کند: با تمام تلاش‌هایی که انجام می‌شود مسابقات را در سطح قهرمانی کشور یا قهرمانی استان برگزار می کنیم. به همین دلیل است بازی‌هایی چون «پیشیک مَلَقی» که از پیشینه قدیمی برخوردار است در دیار خود یعنی زنجان منسوخ شده است.
ارفعی چاره دست و پنجه نرم کردن با مسائل مالی را در پس اعلام حضور حامی مالی معرفی می‌کند تا گوشه‌ای از برپایی مراسم و جشنواره‌های محلی را بگیرد. وی در این زمینه می‌افزاید: حضور در جشنواره‌هایی که با حضور پرشور مردمی همراه است، بهترین مکان برای اعلام حضور حامیان مالی است. از سویی کارشناسان تربیت بدنی و اساتید ورزشی باید فعالیت‌های خود را بیشتر کنند تا با تحقیقات گسترده به ترویج و آموزش بازیهای محلی به گسترش آن به شکل مدون و قانونمند كمك كنند.
بازیهای سنتی زنجان
زنجان از جمله استان‌هایی است که بازیهای بومی بسیار متنوع و زیادی دارد.
ارفعی در خصوص بازیهای بومی رایج در استان و مسابقات آن توضیح می‌دهد: ورزش‌هایی مثل «انزلی»،« لی لی» در چند نوع، «طناب کشی»، کشتی سنتی و تاخت با اسب از جمله ورزش‌هایی است که به صورت مسابقات قهرمانی کشور و استان برگزار می‌شود. وی می‌افزاید: بازی هفت سنگ نیز دارای لیگ کشوری است که تیم زنجان نیز در آن حضور دارد. نکته قابل توجه در برگزاری مسابقات ورزش‌های سنتی به شکل رقابت گونه این است که باعث می‌شود بازی‌ها به نحو صحیحی رواج پیدا کند.
وی یکی از مهم‌ترین مسابقات و جشنواره‌های محلی و ورزشی را کشتی سنتی زنجان عنوان می‌کند و می‌گوید: کشتی سنتی زنجان که در اصطلاح به «گولشماخ» معروف است همواره با استقبال بسیار زیاد تماشاگران روبه رو می‌شود، به طوری که در دوره قبل بیش از 3هزار نفر از نزدیک مسابقات کشتی محلی قهرمانی استان زنجان را تماشا کردند. این استقبال به حدی بالاست که حتی در مسابقات کشتی حرفه‌ای آزاد و فرنگی این چنین تماشگری را به خود جذب نمی‌کند.
اسب دوانی یکی دیگر از مسابقات مهم محلی زنجان است. این رقابت‌ها هرسال در فصل بهار و پاییز در شهرستان‌های خدابنده و سلطانیه با شور و هیجان خاصی برگزار می‌شود. ارفعی در این زمینه اظهار می‌کند: مسابقات تاخت با اسب در زنجان از جمله رقابت‌هایی است که همواره با استقبال زیادی مواجه است. نه تنها بومیان زنجان، بلکه از استان‌های همجوار نیز برای شرکت در این مسابقات اعلام حضور می‌کنند.
مسابقات تاخت با اسب
مسابقات تاخت با اسب و کشتی سنتی هر سال به صورت رسمی و قهرمانی در زنجان برگزار می‌شود که در نهایت با اهدای مدال و کاپ به نفرات برتر به پایان می‌رسد. اما برخی اوقات این رقابت‌ها به شکل قدیمی آن در حاشیه مراسم‌ها، جشن‌ها و پایکوبی‌ها برپا می‌شود که در پایان برای تقدیر از نفر نخست و قهرمان از جوایزی مانند گوسفند، گوچ و گلیم استفاده می‌کنند. کشتی سنتی زنجان یا گولشماخ در مقایسه با مناطق دیگر مانند کشتی گیله مردی، چوخه و آلیش دارای قوانین یکسانی است. این مسابقات معمولا در 2 وقت 5 دقیقه‌ای و بر روی زمین خاکی برگزار می‌شود و در صورت تساوی طرفین 3 دقیقه وقت اضافی دارند. برنده پیکار با احتساب مجموع امتیازات یا اعلام ضربه فنی مشخص می‌شود.
نگاهی به بازیهای محلی
درحالی برای کشورمان 2هزار بازی بومی شناسایی کرده‌اند که استان زنجان دارای بیش از 200 نوع بازی بومی محلی است. البته بیش از دو سوم آن در حال فراموشی یا به صورت کامل به فراموشی سپرده شده است. بر اساس پژوهش‌هایی که سازمان یونسکو در جهان انجام شده نزدیک به 14 هزار بازی را شناسایی کرده‌اند. از این مقدار، نیمی متعلق به قاره کهن یعنی قاره آسیا است. البته نکته قابل توجه اینجاست که ملت‌ها در 10 هزار مورد از بازیهای محلی دارای اشتراک هستند.