نفیسه حاجاتی: خیلی وقت‌ها می‌بینیم اما نمی‌فهمیم. خیلی وقت‌ها لذت نمی‌بریم چون نمی‌فهمیم. معماری یکی از مفاهیمی است که باید آگاهانه ببینیم تا بفهمیم، لذت ببریم و بتوانیم استفاده کنیم.
باید میدان نقش جهان اصفهان، تخت جمشید شیراز، میدان امیرچخماق یزد، میدان حسن آباد تهران، مسجد جامع شوش و خانه مستوفی شوشتر را تماشا کنیم، بفهمیم و درک کنیم تا دیگر به قول دکتر پرویز رجبی، مناره‌های پیش ساخته موشکی نسازیم. «فهم معماری» برای همه ما و بیشتر از همه برای معماران و البته دانشجویان معماری لازم و ضروری است چرا که آنها هستند که خانه‌ها، محله‌ها، بازارها و فضاهای کار، زندگی و تفریح ما را طراحی می‌کنند.
مرکز رویدادهای معماری ایران، سازمانی است که این مهم را دریافته و در جهت ارتقای درک و فهم وجوه مختلف معماری ایرانی برای جامعه‌ی دانشجویان، فارغ‌التحصیلان و فعالان عرصه معماری در وهله اول و سپس، مردم نقاط مختلف ایران، گام‌های مثبتی برداشته است. در همین راستا، اردیبهشت ماه امسال، مرکز رویدادهای معماری ایران، «کارگاه فهم معماری ایران- پنجره‌ای به شوشتر» را طی 11 روز در شهر کهن «شوشتر» برگزار کرد و این‌گونه بیش از 700 نفر از سراسر کشور به دیدار و دریافت از شوشتر شتافتند.
روند شکل گیری کارگاه فهم معماری ایران
اندیشه شکل‌گیری «کارگاه فهم معماری ایران» به اوایل دهه‌ی 80 شمسی و حمام تاریخی «علی قلی آقا» در شهر اصفهان برمی‌گردد. مهندس وحید قاسمی، مدیر مرکز رویدادهای معماری ایران و دبیر کارگاه فهم معماری ایران، در این باره می‌گوید: «همواره آن نگاهی که به موزه وجود دارد را درست نمی‌دانستم و فکر می‌کردم که موزه باید فرهنگی پویا داشته باشد و با شرایطی که دارد نیازهای روز خود را پاسخ دهد. بر همین اساس و از آن‌جا که دغدغه من همواره معماری بوده و فکر می‌کردم که حمام علی‌قلی‌آقا ظرف خوبی برای این مظروف است، فعالیت‌هایی را در سال 84 آغاز کردم.»
او ادامه می‌دهد: «آنچه ابتدا اتفاق افتاد، برگزاری یک سری نشست و سخنرانی درباره معماری بود که البته به معماری معطوف به ارزش‌های معماری خودی می‌پرداخت، اما نگاه‌مان، نگاه معمارانه به کشف نگاه‌های تازه در این حوزه بود. در این دوره متوجه شدم ما در مقام کشف پاسخ نیستیم و باید به تولید پرسش بپردازیم.»
قاسمی ادامه می‌دهد: «موضوع دیگری هم که به آن فکر می‌کردم وجود نشاط در معماری بود. ما به این نشاط نیاز داریم و باید از جایی اتفاق می‌افتاد. نشست‌ها و سخنرانی‌های خوب همیشه اتفاق می‌افتند، اما مسئله ما این نبود و باید خیلی فرهنگی‌تر به موضوع نگاه می‌شد. این اندیشه منجر به شکل‌گیری کارگاهی به نام «کارگاه فهم و نقد آثار معماری ایران» شد که آن را به اختصار «پنجره» نامیدیم. ما از تمام کسانی که به معماری می‌اندیشند و به آن علاقه‌مندند دعوت کردیم تا اندیشه‌های خود را درباره بناهایی که در آن احوال خوشی پیدا کرده‌اند، برای ما بنویسند و بفرستند. این کارگاه برگزار شد و طی آن دوستانی پیدا کردیم که متقاضی این‌گونه فکر، بودند. با این فکر که پنجره می‌تواند کیفیت خوبی به این اندیشه بدهد، "پنجره 2" را برگزار کردیم.»
سپس آشنایی‌های برگزارکنندگان با اساتید و علاقمندان حوزه‌ی معماری باعث می‌شود که این نشست‌ها به شکل جدی‌تر، رسمی‌تر و منسجم‌تری پیگیری شوند. به یاری مهندس سید محمد بهشتی، دکتر مهرداد قیومی و دکتر مهدی حجت که از اساتید شناخته‌شده معماری کشور هستند، به رئیس وقت فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، پیشنهاد داده می‌شود که مرکزی برای این نوع نگاه خاص به معماری، در مجموعه صبا راه‌اندازی گردد و این گونه «مرکز رویدادهای معماری ایران» در تهران پا می‌گیرد.
مدیر مرکز رویدادهای معماری ایران، درباره شکل گیری «کارگاه فهم معماری ایران» می‌گوید: «ما برنامه‌ای ترتیب دادیم که طی آن قصد اندیشه درباره خانه را داشتیم. نشستی را با عنوان مجموعه گفتارهایی درباره خانه و به نام «سرگذشت خانه» برگزار کردیم. البته نگاه ما از یک منظر نبود؛ به همین سبب، رضا داوری اردکانی و هوشنگ مرادی کرمانی از کسانی بودند که نشست‌هایی با حضور آنها برگزار شد. در کنار این موضوع به شکل دیگری از نگاه به معماری هم فکر کردیم که حاصل آن «کارگاه فهم خانه» بود و سال گذشته، در کاشان برگزار شد. طی فراخوانی خواستیم تا عده‌ای درباره خانه بیاندیشند و اندیشه‌هایشان را در قالب نوشته، طرح و عکس ارائه کنند. کارهای ارائه شده در سه محور زیبایی، آرمان و طبیعت دسته بندی شد. و در میان آثار، کارهای خوب و نگاه‌های تازه‌ای وجود داشت. در این کارگاه متوجه شدم که فهم معماری اهمیت زیادی دارد. بنابراین سعی کردیم بستری برای فهم معماری ایران فراهم آوریم.»
و این گونه فهم معماری هدفی می‌شود برای برگزاری کارگاه‌هایی در نقاط تاریخی کشورمان.
بستری برای فهم معماری شهر کهن شوشتر
در «کارگاه فهم خانه» که سال 1388 در شهر کاشان برگزار شد، روزبه سلمان و ابوالقاسم غلام‌حیدر از جمله میهمانانی بودند که اندیشه‌ی بسترسازی برای فهم معماری را پسندیدند و اعلام کردند که دوست دارند میزبان چنین رویدادی در شهرشان باشند. این آغاز ماجرا، نقطه‌ی شروع ماه‌ها تلاش و آغازی برای یکپارچگی یک شهر در جهت فهم ارزش‌های تاریخی و فرهنگی خویش، بود.
گروه‌های مختلفی از جمله تیم پژوهش، تیم هنری، تیم اجرایی و... در مرکز رویدادهای معماری ایران، در تهران، دست به کار شدند تا از دریچه‌ی معماری، رویدادی را برای شناختن و شناساندن شوشتر رقم زنند. از طریق سایت مرکز رویدادهای معماری ایران ( (ayar.ir/memariفراخوانی برای ثبت نام در این کارگاه منتشر شد.
از میان بیش از 600 تقاضای رسیده، 240 نفر برای دیدار و فهم معماری شوشتر، پذیرفته و به دو گروه 120 نفره تقسیم شدند. و این گونه، «کارگاه فهم معماری ایران- پنجره‌ای به شوشتر» در سی و یکم فروردین ماه 1389 به طور رسمی، با حضور علی معلم دامغانی، رئیس فرهنگستان هنر، مسئولان بلندپایه‌ی استان خوزستان، اساتید و علاقمندان معماری و اولین گروه شرکت‌کنندگان در کارگاه، آغاز به کار کرد.
دبیر کارگاه فهم معماری در مقدمه‌ی آئین گشایش این کارگاه، گفت:« امروز فرصتی فراهم شده تا از پنجره‌ی شوشتر به جهان معماری ایران نگاه کنیم و از آن منظر جهان معماری را (هم از بعد صورت و هم از بعد معنا) بیشتر بشناسیم پس زانوی ادب در برابر شوشتر می‌زنیم و امیدواریم این پنجره از اقصی نقاط ایران باز شود.»
پس از صحبت‌های مسئولان سیاسی استان خوزستان و شهر شوشتر، علی معلم دامغانی، رئیس فرهنگستان هنر نیز، گفت:« اگر کسی بپرسد، شش یا هفت هزار سال تاریخ ایران مدیون چه مطلبی است باید گفت معماری درست. معماری که اگر حقیقت نداشت، در حمله اسکندر برباد شده بودیم. یا در حمله اعراب. و اکنون ما نیز مانند مصر با زبان عربی و اعتقادات مختلف می‌زیستیم. اگر بنیاد درست نبود، از هلاکو و مغول و تیمور، جان به در نمی‌بردیم.»
و این آئین، آغاز رویدادی بزرگ برای یک شهر تاریخی به دست فراموشی سپرده شده، بود؛ آغاز یازده روز میزبانی شوشتر از صدها علاقمند و فعال عرصه‌ی معماری.
اولین گروه پذیرفته شدگان در کارگاه که بالغ بر 120 نفر بودند به همراه اساتید هیئت علمی، دستیاران آموزشی، میهمانان ویژه و با همراهی راهنمایان محلی در اولین روز اردیبهشت ماه، دیدار سه روزه‌شان را از شوشتر، آغاز کردند و به سه گروه 40 نفره تقسیم شدند.
در روز اول به همراه اساتید، دستیاران آموزشی و راهنمایان محلی از سه مسیر مختلف به دیدار آثار تاریخی شوشتر از جمله: مسجد و خانه و حسینیه شیخ، مسجد جامع، پل‌بند گرگر، بند میزان، نهر داریون، قلعه سلاسل، بند شادروان، باغ خان، ساباط‌ها، شوادان‌ها و... رفتند. در روز دوم، هر گروه سه نفره، خود به دنبال تکمیل دریافت‌هایش از شوشتر شتافت و سپس به تدوین دریافت‌ها در قالب‌های متن، عکس، طراحی دست آزاد، فیلم و... پرداخت.
بعد از ظهر روز سوم، همه به تونل زیرزمینی داریون که از زیر محوطه‌ی قلعه‌ی سلاسل عبور می‌کند و فضایی خنک و مطبوع دارد، رفتند تا گروه‌ها به ارائه‌ی آثارشان بپردازند. پس از این ارائه‌ها، اساتید هر گروه، سه اثر را برگزیدند و به این ترتیب، عصر روز سوم، اختتامیه‌ی اولین دوره‌ی کارگاه فهم معماری ایران- پنجره‌ای به شوشتر- با اهدای تندیس و سه سکه‌ی بهار آزادی به سه برگزیده و تقدیر از دو اثر، به پایان رسید.
پس از آن، کارگاه دو روزه‌ای به نام «رویا»، با هدف صحبت درباره‌ی رویایی که برای آینده‌ی شوشتر متصور است و با حضور صد و پنجاه نفر از دانشجویان و علاقمندان معماری از استان خوزستان، برگزار شد.
بازدید نیم‌روزه از شوشتر و نشست‌های: «معماری معاصر» با حضور مهندس محمود درویش، مهندس شهاب‌الدین ارفعی، دکتر حمید شایان، مهندس علی اعطاء و مهندس ستاره اردوبادی، «ادبیات و معماری» با حضور مینو فرشچی و علی خدائی، «عکاسی معماری» با حضور جاسم غضبانپور و مهندس شهاب‌الدین ارفعی در خانه تاریخی مرعشی و خانه زیبای مستوفی، از جمله برنامه‌های مختلف این کارگاه بودند.
مرکز رویدادهای معماری ایران، هفتم اردیبهشت ماه، سومین مراسم افتتاحیه رسمی را برای دومین گروه پذیرفته‌شدگان در کارگاه فهم معماری ایران، برگزار کرد تا این بار هم صد و بیست نفر از دانشجویان و تحصیل‌کردگان رشته‌ی معماری یا رشته‌های مرتبطی مانند باستان‌شناسی و شهرسازی، طی سه روز به دیدار شوشتر بشتابند، معماری تاریخی شوشتر را بفهمند و دریافت‌هایشان را ارائه نمایند.
نشست «معماری و موسیقی» که با حضور احمد صدری، محقق و پژوهشگر موسیقی، جهانگیر نصری اشرفی، محقق و پژوهشگر موسیقی، محمدباقر محب‌زاده، شاعر برجسته‌ی شوشتر و استاد کاظم اهلی، نوازنده نی، برای سومین گروه شرکت‌کنندگان در کارگاه فهم معماری ایران- پنجره‌ای به شوشتر- در خانه تاریخی مرعشی برگزار و با استقبال خوب حاضران رو به رو شد.
باز هم روز سوم و ارائه‌کارها در فضای خنک و دلپذیر تونل داریون فرارسید و این بار آثار برگزیده در مراسمی ارائه شدند، که به مناسبت پایان کارگاه فهم معماری ایران- پنجره‌ای به شوشتر- با حضور اساتید و شرکت‌کنندگان کارگاه دوم، مسئولان استان خوزستان، محمدعلی شیخ و محمدباقر محب‌زاده، دو چهره‌ی ماندگار شوشتر و جمعی از مردم این شهر برگزار شد.
فرصتی برای خودباوری مردم شهرهای کهن در سایه
دکتر محمدرضا رحیم زاده، درباره‌ی فواید برگزاری کارگاه فهم معماری در شهرهایی مانند شوشتر، گفت:« من قبل از این هم در شوشتر کار کرده‌ام. احساس کرده بودم که مردم می‌دانند که در جای ارزشمندی زندگی می‌کنند ولی خودباور نیستند و کمی متزلزلند. این کارگاه‌ها در خودباوری اهالی شهرهایی که معمولاً در سایه قرار گرفته‌اند، موثرند. از طرفی برای دانشجوهای شرکت‌کننده هم می‌تواند خاطره‌ای درست کند که سال‌ها بعد برگردند و خدمتی انجام دهد. مثلاً موضوع پایان‌نامه‌شان را در رابطه با این جا تنظیم کنند. همین باعث می‌شود، اسم چنین شهرهایی بیشتر و بیشتر مطرح شود و شوشتر و شهرهایی مثل شوشتر، به مرور به جایگاهی که باید داشته باشند، برسند.»
به گفته یاسر صادقی اردستانی، قائم مقام دبیر کارگاه فهم معماری ایران، این کارگاه به همت مرکز رویدادهای معماری ایران و با مشارکت سازمان‌های مختلف استان خوزستان و شهر شوشتر از جمله استانداری خوزستان، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان خوزستان، فرمانداری شوشتر، انجمن شوشتری‌های خوزستان (دفتر اهواز)، مرکز اطلاع‌رسانی و گردشگری آثار تاریخی شوشتر (پردیس مستوفی)، شهرداری و شورای شهر، اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد جامع شوشتر و حمایت‌های مالی و معنوی مردم شوشتر برگزار شده است. او برگزاری چنین کارگاه‌هایی را گام مهمی در جهت ترویج فرهنگ معماری می‌داند.
مهدی تمیزی مدیر روابط عمومی کارگاه فهم معماری ایران، برگزاری نشست‌های علمی در ابنیه‌ی تاریخی: خانه مستوفی، خانه‌ی مرعشی و سرای افضل، برپایی نمایشگاه «داستان شوشتر» در محوطه قلعه سلاسل و تونل زیرزمینی داریون، نمایش بخش شوشتر از مجموعه مستند بنادر گمشده کاری از بهزاد وزیری، پخش مستند «داستان آب» کاری از فرشاد فدائیان، نمایش پویانمایی درباره‌ی شوشتر، تنظیم و پخش قسمت شوشتر سفرنامه‌ی ابن‌بطوطه با صدای مهندس سید محمد بهشتی و ساخت تصنیف شوشتر با شعری از استاد محب‌زاده شوشتری را از جمله برنامه‌های ویژه‌ی کارگاه فهم معماری ایران- پنجره‌ای به شوشتر عنوان کرد.
حضور اساتید برجسته‌ی معماری از جمله: ناصر نوروز‌زاده چگینی، کارشناس ارشد سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری، مهدی حجت، عضو هیأت علمی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران، محمدرضا رحیم‌زاده، عضو هیات علمی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهیدبهشتی، محمدرضا اولیا، عضو هیات علمی دانشکده هنر و معماری دانشگاه یزد، زهرا اهری، عضو هیات علمی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی، نادیه ایمانی، عضو هیات علمی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر تهران، هادی ندیمی، عضو هیأت علمی دانشکدة معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی، عادل فرهنگی شبستری، کارشناس‌ارشد سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری کشور و مدرس دانشگاه‌ها و ... نیز از ویژگی‌های کارگاه فهم معماری ایران- پنجره‌ای به شوشتر- بود.
البته در این بین، نکته‌ی مهم اینجاست؛ این که مردم و مسئولان یک شهر، دست به دست هم بدهند، بیش از 10 روز، میزبان جمعیتی بالغ بر 700 نفر از سراسر کشور باشند، وسایل و امکانات لازم را به رایگان در اختیار این جمعیت قرار دهند و هدف‌شان، شناخت و شناساندن شهر کهن‌شان باشد، جای تقدیر، تحسین و الگوبرداری دارد.